تعریف اخلاص:

تعریف نخست: منظور از اخلاص، جويا شدن رضايت الله جل جلاله در عمل و پاک کردن قلب و مقصد از شائبه هاي شخصي يا دنيوي است؛ يعني انسان جز به خاطرجلب رضاي خدا و منزلت اخروي, كاري را انجام ندهد.

تعریف دوم: امام ابوالقاسم قشيري مي گوید: « اخلاص يعني : منحصر كردن طاعت و عبادت برای خدا به وسيله نيت، چنانكه هدف بنده از طاعت و عبادت، تقرب محض و خالص باشد نه تصنّع و خودنمائي يا كسب ستايش و تعريف و تمجيد مردم, و هر شائبه اي غير از قصد تقرب، مخلّ اخلاص است. »

اخلاص يكي از ثمره هاي توحيد كامل، و به معناي منحصر كردن عبادت بر پروردگار عز و جل واستعانت از او تعالی است: «اياك نعبد و اياك نستعين » «تنها تو را عبادت مي كنيم و تنها از تو ياري مي طلبيم» سوره فاتحه/5.

اخلاص در قرآن کریم:

الله متعال مي فرمايد: ((وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ حُنَفَاءَ وَيُقِيمُوا الصَّلَاة وَيُؤْتُوا الزَّكَاة وَذَلِكَ دِينُ الْقَيِّمَة)) [البينة:٥] ترجمه:« در حالى كه فرمان نيافته بودند جز آنكه خدا را بپرستند، و ايمان و عبادت را براى او [از هرگونه شرك] خالص كنند، و حق گرا باشند، و نماز را برپا دارند، و زكات بپردازند؛ و اين آيين استوار و ثابت است».

در جاي ديگر ميفرمايد: ((إِنَّ الْمُنَافِقِينَ فِي الدَّرْكِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ وَلَنْ تَجِدَ لَهُمْ نَصِيرًا (145) إِلَّا الَّذِينَ تَابُوا وَأَصْلَحُوا وَاعْتَصَمُوا بِاللَّهِ وَأَخْلَصُوا دِينَهُمْ لِلَّهِ فَأُولَئِكَ مَعَ الْمُؤْمِنِينَ وَسَوْفَ يُؤْتِ اللَّهُ الْمُؤْمِنِينَ أَجْرًا عَظِيمًا)) [النساء،١٤6] ترجمه: « بى ترديد منافقان در پايين ترين طبقه از آتش اند ، و هرگز براى آنان ياورى نخواهى يافت مگر كسانى كه [ از گناه بزرگ نفاق ] توبه كردند ، و [ مفاسد خود را ] اصلاح نمودند ، و به خدا تمسّك جستند ، وعبادتشان را براى خدا خالص ساختند؛ پس آنان در زمره مؤمنان اند، وخدا به مؤمنان پاداشى بزرگ خواهد داد» .

و در جای دیگری فرموده است:« إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِيدُ مِنْكُمْ جَزَاءً وَلَا شُكُورًا» یعنی:( به زبان حال به ایشان می گویند) ما شما را تنها به خاطر ذات خداوند خوراک می دهیم و از شما پاداش و سپاسگزاری نمی خواهیم.

همچنان فرموده است:« الَّذِي يُؤْتِي مَالَهُ يَتَزَكَّى . وَمَا لِأَحَدٍ عِنْدَهُ مِنْ نِعْمَةٍ تُجْزَى . إِلَّا ابْتِغَاءَ وَجْهِ رَبِّهِ الْأَعْلَى . وَلَسَوْفَ يَرْضَى» یعنی: آن کسی که دارائی خود را (در راه الله خرج می کند و) می دهد تا خویشتن را (به وسیله این کار، از کثافت بخل) پاکیزه بدارد، هیچکس بر او حق نعمتی ندارد وتا (بدین وسیله به نعمتش پاسخ گوید و از سوی او آن) نعمت جزا داده شود… بلکه تنها هدف او جلب رضای ذات پروردگار بزرگوارش می باشد. قطعا (چنین شخصی از کارهایی که کرده است) خشنود خواهد شد.

اخلاص در سنت نبوی شریف:

پیامبر صلی الله علیه وسلم مي فرمايد: (إِنَّمَا الأَعْمَالُ بِالنِّيَّات، وإَنمَا لكل امْرِئٍ مَا نَوَى، فَمَنْ كَانَتْ هِجْرَتُهُ إِلَى اللَّهِ و رَسُولِهِ فَهِجْرَتُهُ إِلَى اللَّهِ وَرَسُولِهِ ، وَمَنْ كَانَتْ هِجْرَتُهُ إِلَى دُنْيَا يُصِيبُهَا أَوِ امْرَأَةٍ يَتَزَوَّجُهَا فَهِجْرَتُهُ إِلَى مَا هَاجَرَ إِلَيْهِ) [متفق عليه].

ترجمه: « همانا هر عمل انسان به نيت او وابسته است، و هر کس نتيجه ي نيت خود را در ميابد، اگر هجرت کسي به خاطر خدا و رسولش باشد پس او ثواب هجرت به سوي خدا ورسولش را درميابد، و اگر هجرت او به خاطر کسب اغراض و منافع دنيوي يا به خاطر ازدواج با زنی باشد پس هجرت او به خاطر چیزی می باشد که به خاطرش، هجرت کرده است ».

آن حضرت، در حديث ديگري مي فرمايد: « إِنَّ اللَّهَ لاَ يَنْظُرُ إِلَى أَجْسَامِكُمْ وَلاَ إِلَى صُوَرِكُمْ وَلَكِنْ يَنْظُرُ إِلَى قُلُوبِكُمْ »[مسلم] ترجمه: « همانا خداوند ـ جل جلاله ـ، به اجسام و چهره هاي شما نمي نگرد، بل که به قلبهای شما مي نگرد».
بر مسلمان واجب است که در هر عمل نيکی که انجام ميدهد اخلاص داشته باشد، تا مورد قبول و پذيرش الله ـ جل جلاله ـ قرار گيرد؛ الله ـ جل جلاله ـ از بنده اش عملی را می پذيرد که خاص براي او تعالی بوده باشد، پيامبر اکرم – صلی الله علیه وسلم – مي فرمايد: (إِنَّ اللهَ لَايَقبَلُ مَنَ العَمَلِ إِلّاَ مَا کَانَ لَهُ خَالِصاً وَ ابتَغَى بِهِ وَجهَهُ)( ) « قطعا خداوند عملی را نمي پذيرد مگر آن که خالص براي او انجام شده باشد، و با آن رضايت او طلب شود».

اخلاص از نزد سلف صالح:

ابراهيم بن ادهم رحمه الله مي گويد: « شهرت طلب نه خدا را شناخته و نه او را تصديق كرده است». ومی گويد: «در دنيا همچون يك شب خرسند نشدم كه در مسجدي از مسجدهاي شام خوابيده بودم و از درد شكم رنج مي بردم، شب هنگام مؤذن به مسجد وارد شد و از من خشمگين شد و پايم را گرفت و مرا كشيد تا از مسجد بيرونم كرد!»

خرسندي ابراهيم بن ادهم از اين بود كه آن مرد او را نشناخته و بدون در نظر گرفتن موقعيت و منزلت او پايش را گرفته و همچون مجرمي او را از مسجد بيرون كرده است.

سالم بن عبدالله در يك نامه نصيحت گونه به عمربن عبدالعزيز نوشته است: «بدانکه ياري خدا به بنده خود, بر اساس نيت است؛ آنكه نيتش كامل باشد، ياري خدا بر او تكميل مي گردد و آنكه نيتش براي خدا ناقص باشد، ياري خدا براي او ناقص مي گردد.»

آثار ونتایج اخلاص

اخلاص داراي آثار پاكيزه و زيبایی در روان و زندگی است كه به صورت خلاصه آنها را ذكر مي كنيم:

1- آرامش رواني: اخلاص به صاحب خود آرامش رواني و اطمينان خاطر مي بخشد. خداوند در مثال قرآني، مؤمن يكتاپرست را به برده اي تشبيه كرده است كه داراي يك آقاست و مي داند آقايش از چه چيزي خشنود و از چه چيزي ناخشنود مي شود، پس تمام هم و غم خود را مصروف رضاي او و پيروي از آنچه كه او دوست دارد مي كند.

و در اين مثال مشرك را به برده شركا تشبيه كرده است كه هميشه بر سر او در حال منازعه و كشمكش هستند و هر يك از شركا او را به چيزي خلاف نظر شريك ديگر امر مي كند و هر يك از آنها از وي چيزي مي خواهد كه ديگري آن را نمي پسندد پس همت و استعداد او متفرق و قلبش دگرگون مي شود. (سوره زمر/ 29)
بدين ترتيب انسان مؤمن با انحصار عبوديت براي خدا, از هلاكت بندگي ديگران آزاد مي گردد.

2- قدرت روحي: اخلاص به انسان قوت روحي بزرگي مي بخشد كه نشأت گرفته از علو هدفي است كه نفس خود را براي آن خالص كرده و اراده خود را براي آن آزاد كرده است و آن عبارت است از رضايت و پاداش الهی.
شيفتگان دنيا و آزمندان مقام و منصب و شهرت, در مقابل نيم نگاه دنياداران و بخشندگان آرزوهاي خويش بلافاصله خود را مي بازند و ضعف خود را آشكار مي كنند، اما آنانی كه نفس خود را به خدا فروخته اند با خستگي ناپذيری و قدرت عجز ستيز، مسير بندگي را مي شكافند و به جلو مي شتابند و به هدف مي رسند و بوسيله تجرد و اخلاص خود را از هر قدرت مادي قوي تر مي پندارند.

3- دوام كار: اثر ديگر از آثار اخلاص، استمرار بخشيدن آن به حركت دعوتگر است. آنكه بخاطر ريا يا آرزوهاي شهواني و شكم، كار مي كند چنانچه به آن نرسد دست از كار برمي دارد. آنكه جهت كسب مقام و منصب و شهرت كار مي كند به محض اينكه احساس كند كه رسيدن به آنها دشوار است، سستي، سنگيني و تنبلي در كار، او را فرا مي گيرد. آنكه بخاطر امير يا رئيس كار مي كند، در غياب رئيس، يا كار را انجام نمي دهد يا آنرا همراه با بي توجهي و سهل انگاري انجام مي دهد. اما آنكه براي خدا كار مي كند پيوسته به كار ادامه مي دهد و سستي و تنبلي و راحت طلبي در سراي عزم و اراده او آشيانه نمي سازد زيرا مراقب و صاحب كار او خداست و خدا هرگز غايب نمي شود.

4- تبديل مباحات و عادات به عبادات: اخلاص كيمياي اعمال است كه بر هر عملي نهاده شود اگرچه آن عمل مباح يا عادي هم باشد آنرا تبديل به طاعت و عبادت مي كند. در حديث آمده است كه پيامبر صلي الله عليه و سلم به سعد رضي الله عنه گفت : «در هر انفاقي كه بخاطر خدا باشد حتي لقمه اي كه در دهان همسرت بگذاري خداوند در قبال آن تو را پاداش مي دهد.» متفق عليه.

5- كسب ثواب بدون انجام يا تكميل كار: يكي از بركات اخلاص اين است كه فرد مخلص اگر چه كار را تكميل نكرده و يا توانايي تكميل آنرا نداشته باشد، پاداش كامل آنرا بدست مي آورد. خوب است در اينجا به سخن خداوند گوش فرا دهيم: {ومن يخرج من بيته مهاجرا الي الله و رسوله ثم يدركه الموت فقد وقع أجره علي الله و كان الله غفورا رحيما} «وهركه از خانه خود بيرون آيد و بسوي خدا و رسول هجرت كند و سپس مرگ او را دريابد اجر او بر عهده خداست، و خداوند بسي آمرزنده و مهربان است.»

نساء/100 و نسائي و ابن ماجه از ابي درداء روايت كرده اند كه از پيامبر به ايشان رسيده است: «كسي كه باقصد قيام الليل بر بستر قرار گيرد اما خواب بر چشمان او چيره شود و تا صبح بيدار نگردد، اجر و پاداش قيام الليل را به عنوان صدقه و هديه الهي كسب مي كند.» و در صحيح مسلم آمده است كه پيامبر خدا فرموده است: «كسي كه صادقانه از خداوند طلب شهادت كند خداوند او را به مقام شهدا مي رساند اگر چه بر بستر خود فوت كند.»

6- ياري و ضمانت الهي: يكي از ثمرات اخلاص مورد تاييد خدا قرار گرفتن و مشمول كفايت او شدن است؛ امداد الهي بر حسب مقدار تجرد و از خود گذشتگي و صفاي قلب براي خداست. هرگاه بنده اي مخلص به حق عليه ديگران يا در درجه اول عليه نفس خود قيام كند كسي قدرت مقاومت در مقابل او را ندارد اگر چه اهل آسمان و زمين و كوهها عليه او به توطئه بپردازند. خداوند خواسته او را تضمين مي نمايد. خلاصه مطلب اينكه در مقابل انحصار توحيد ربوبيت و الوهيت براي خدا هيچ قدرتي توانايي استقامت ندارد و آنكه اين دو توحيد را در انحصار خداوند قرار دهد پيروز است، اگر چه دشمنان گروه گروه بر او بتازند. امام احمد رضي الله عنه از حضرت عايشه اينگونه روايت مي كند كه ايشان فرمودند: «آنكه براي رضايت خداوند، مردم را برنجاند، خداوند مردم را براي او كفايت مي كند و كسي كه براي رضايت مردم خداوند را برنجاند خداوند او را به مردم مي سپارد.»

7- حصول یاری الله متعال: يكي ديگر از ثمرات اخلاص، اين است كه خداوند با ياري خود مخلص را ياري مي رساند و با چشماني كه خواب نمي روند او را نگهباني مي كند و آنگاه كه مشكلات و بحرانها و بلاها و رنجها بر فضاي حيات او سايه مي افكنند، خداوند دعايش را اجابت مي كند و ندايش را پاسخ مي گويد.

8- نجات جامعه و استقامت حيات: فراموش نكنيم که نتيجه و ثمر اخلاص فقط خاص قيامت نيست؛ يعني ما اخلاص را فقط بدين خاطر نمي خواهيم كه: اعمالمان نزد خدا قبول گردد و در قيامت بهشت خدا نصيب ما شود و از آتش جهنم نجات يابيم و بس، علاوه بر همه اينها و مهمتر از همه، اخلاص مطلوب است تا كارهاي دنيا استقامت و اصلاح يابند، و خير و سعادت بر جامعه سايه افكند و عدل برپا گردد و ابر سياه ظلم و سايه ظالم از آسمان حيات برچيده شود…

انگيزه هاي اخلاص

در اينجا به مسائلي اشاره مي كنيم كه پويندگان راه خدا را بر اخلاص نيت و عمل براي خدا ياري مي دهد و آن مسائل عبارتند از:

1- علم راسخ: اولين ياور و محرك انسان در اين زمينه اين است كه شخصي با علم يقيني در اعماق خود به اهميت اخلاص به عنوان يك ضرورت ديني و ثمرات آن در دنيا و آخرت پي ببرد و بداند كه حق تعالي عملي را بدون اخلاص نمي پذيرد هر چند شكل و شمائل آن زيبا باشد.

2- همنشيني با مخلصان: از جمله چيزهايي كه مقام اخلاص را تقويت مي كند، همنشيني و مجالست با اهل اخلاص و زندگي در ركاب آنان است تا الگو و سرمشق قرار گيرند و سالك با اخلاق آنان متاثر شود. زيرا الگو قرار دادن ايشان صلاح و مشابهت با آنان رستگاري است. رسول الله صلي الله عليه و سلم در اين مورد مي فرمايد: «مثال همنشين شايسته و همنشين بد همانند صاحب مشك و صاحب كوره است. صاحب مشك يا از مشك خود به تو هديه مي كند و يا از او مي خريد و يا حداقل بوي خوش آن به مشام تو مي رسد. اما صاحب كوره يا لباس تو را مي سوزاند و يا حداقل بوي بد آن تو را آزار مي دهد.» متفق عليه

3- مطالعه سيره مخلصان: يكي ديگر از چيزهايي كه انسان را در راه اخلاص كمك مي كند، مطالعه سيره مخلصان و آشنايي با زندگي ايشان جهت متاثر شدن به آنها و الهام گرفتن از هدايت ايشان است. فضل و بركت و رحمت خداوند تبارك و تعالي به ما اين است كه در فرهنگ و تمدن و ميراث ديني ما «الگوهاي مخلص» بسياري وجود دارند كه هر كس زندگي آنان را مطالعه كند، ناخودآگاه و بي اختيار از ايشان متاثر مي شود.

4-مبارزه با نفس: يكي از پشتوانه هاي اخلاص عبارت است از مجاهدت و منظور ما از مجاهدت توجيه اراده است بسوي مبارزه با نفسي كه انسان را به انحراف امر مي كند و مقاومت در مقابل اميال شخصي و دنيوي تا اينكه نفس براي خدا خالص مي گردد: «والذين جاهدوا فينا لنهدينهم سبلنا و إن الله لمع المحسنين» «كسانيكه جهت رضايت ما تلاش كنند و در راه پيروزي دين ما جهاد كنند آنان را در راههاي منتهي به خود رهنمود مي گردانيم و قطعا خدا با نيكوكاران است.» عنكبوت/69

5- نيايش و پناه بردن به خدا: چيزي كه اين مسائل را تقويت و بازوي سالك راه خدا را محكم مي گرداند، پناه بردن به خدا در تمام امور است: «اياك نعبد و اياك نستعين» «تنها تو را مي پرستيم و تنها از تو ياري مي طلبيم» فاتحه/5 حقيقت توحيد عبارت است از محصور كردن عبادت و استعانت براي خدا. آنگاه كه وسائل مادي انساني و قدرت او ناتوان مي ماند يا اراده او سست مي گردد، جز يك راه در پيش روي انسان نيست، آن را بوسيله دعا مي كوبد و فضل و بركت خدا را مي طلبد و او هم اهل پاسخ است.