عوامل موفقيت پيامبر صلي الله عليه وسلم در رساندن اسلام

قبل از بررسى روش‏هاى تبليغ، به شناسايى عواملى كه موجب توفيق‏پيامبر گرامى اسلام صلی الله علیه وسلم شد، مى‏پردازيم: اولين ركن مهم در تبليغ‏رسول الله صلی الله علیه وسلم ويژگى‏هاى برتر پيام ايشان بود.

قابليت اثبات و استدلال

رسول الله صلی الله علیه وسلم پيام خويش را با منطق و استدلال بيان مى‏فرمود. معارف‏دينى زمينه پذيرش عقلى داشت و ابهام‏ها و تاريكى‏ها را از اذهان‏مى‏زدود.

هم‏سويى با احساسات عالى

اقناع احساسات متعالى از سوى اسلام موجب شد تا افراد به سهولت‏در راه هدف‏هاى مكتب فداكارى كنند و جان‏هايشان را ضامن اجراى‏احكام مكتب قرار دهند.

هماهنگى با نيازهاى بشر

هماهنگى معارف دينى با نيازهاى فطرى و طبيعى بشر باعث‏شد تانه تنها وحى آسمانى را عقل‏ها بپذيرند، بلكه در عمق روح بشر هم‏رسوخ كند هم چنان كه قرآن مى‏فرمايد: (و يخرون للاذقان يبكون ويزيدهم خشوعا). (اسرا 107)

شناخت دقيق و همه جانبه مخاطبين

از اصول مهم تربيتى واقع‏بينى است. در هر تبليغ كارآمد در آغازبايد ويژگى‏هاى مخاطب را به خوبى شناخت. آن گاه با رفع موانع وبه كارگيرى عوامل مؤثر و مراقبت مستمر زمينه پيشرفت معارف‏دينى را فراهم آورد.

پيامبر گرامى صلی الله علیه وسلم در ميان عرب رشد و نمو كرده، با اوضاع جامعه‏آشنا و از معيارها و امور مورد توجه آن‏ها باخبر بود.
همين امر باعث‏شد تا رسول الله صلی الله علیه وسلم بتواند زمينه مناسب بيان مطالب‏خود را مهيا كنند.

در اين جا به پاره‏اى از روش‏هايى كه رسول الله صلی الله علیه وسلم به كار بست تابتواند در مخاطب زمينه مساعدى به وجود آورد، اشاره مى‏شود.

مهمترين آن‏ها عبارتند از:

اول: شناخت ظرفيت مخاطبين و آمادگى مخاطبين

بايد دانست كه همه مخاطبين از آن‏چنان ظرفيتى برخوردار نيستندكه در وهله نخست‏به دعوت، پاسخ مثبت دهند. پيامبر نيز با توجه‏به همين نكته اقدام به تبليغ فرمود. اذيت و آزارهاى فراوان رابه جان خريد و از دعوت به اسلام دست‏بر نداشت.

همچنين افراداز ظرفيت‏ها و استعدادهاى متفاوتى بهره‏مندند. لذا پيامبرگرامى صلی الله علیه وسلم با عنايت كامل به ميزان پذيرش و استعداد هر فرد،دعوت خود را ابلاغ مى‏فرمودند. تبليغى كه از انعطاف برخوردارنباشد، ناكارآمد و خستگى آور است.

دوم: ارتباط سازنده با همه اقشار و جاذبه قوى

حضرت رسول صلی الله علیه وسلم با اقشار و همه گروه‏هاى سنى ارتباط داشت.

دعوت رسول الله صلی الله علیه وسلم پير و جوان، زن و مرد، فقير و غنى، باسواد وبى‏سواد، را شامل مى‏شد.

سوم: استفاده از روش‏هاى مناسب

روش هدايت رسول الله صلی الله علیه وسلم براى همه گروه‏ها و طبقات يكسان نبوده وهر گروه يا فردى را به شيوه‏اى خاص دعوت مى‏فرمود. گاه فردى بايك جرقه هدايت مى‏شد و گاه موج و تلاطمى شديد براى دعوت، ضرورت‏داشت. براى دعوت اهل كتاب، بر مشتركات تاكيد و كافران را به‏تفكر و تامل و خردورزى دعوت مى‏فرمود.

چهارم: توجه به نيازهاى بشرى، زمينه مناسب ابلاغ

هر فرد آن هنگام تعادل و توازن خويش را باز مى‏يابد كه نيازهاى‏جسمى و روحى او تامين شده باشد.

ويژگى‏هاى مبلغ

ويژگى‏هاى فردى رسول الله صلی الله علیه وسلم از مهم‏ترين عوامل توفيق حضرت به شمارمى‏آيد. هيچ تبليغى بالاتر از شايستگى مبلغ و عمل به گفتار خودنيست.

آگاهى و تبليغ عالمانه

رسول الله صلی الله علیه وسلم براى تبليغ اسلام وحى الهى را مى‏شناخت و به تمام‏زواياى آن آگاهى داشت. بدون تكيه بر اين و آن،سخنانش رامى‏گفت و هيچ‏گاه از ظن و گمان‏هاى پوچ پيروى نمى‏كرد.

باور و ايمان مبلغ

آن‏چه در تمام مراحل تبليغ مدد كار حضرت بود، باور قلبى او به‏هدفش بود. بالاترين عامل توفيق تبليغى رسول الله صلی الله علیه وسلم استقامت وپشتكار او است كه از ايمان و باور او به هدف مقدسش نشات‏گرفته است.

عمل قبل از گفتار

رسول الله صلی الله علیه وسلم همواره، بيش از همه به دستورات دينى كه آن را ابلاغ‏مى‏فرمود، عمل مى‏كرد. با اين روش هم اطمينان و اعتماد مخاطب راجلب مى‏كرد و هم ثابت مى‏نمود كه عمل به دستورات دينى كار مشكلى‏نيست.

علاوه بر اين اگر سخن از فردى عامل باشد بر قلب و جان اثرمى‏گذارد.

مدارا و ملايمت در ابلاغ

يكى از عواملى كه پيامبر را موفق كرد خلق نيكو و رفتار پر ازعطوفت آن حضرت بود. ايشان پيام را با نرمى و مدارا تبليغ‏مى‏كرد، لذا جاذبه و كشش بيشترى در ميان مخاطبان داشت.

خيرخواهى براى مردم

قرآن شريف در وصف رسول الله صلی الله علیه وسلم مى‏فرمايد: لقد جائكم رسول من انفسكم عزيز عليه ما عنتم حريص عليكم‏بالمؤمنين روف رحيم). (27)

تواضع

الله متعال در اولين دستور براى آشكار كردن دعوت به رسول الله صلی الله علیه وسلم مى‏فرمايد: وَأَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ * وَاخْفِضْ جَنَاحَكَ لِمَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ . (شعرا 214-215 )

«نخست‏خويشاوندان نزديك را انذار كن، آن‏گاه پر و بال رحمت رابر تمام پيروان با ايمانت‏به تواضع بگستران‏». اين فروتنى وعدم ابراز انانيت و منيت از روش‏هاى مهم تبليغى پيامبر محسوب‏مى‏شود.

ابلاغ مرحله وار و گام به گام

اگر رسول الله صلی الله علیه وسلم تمام مطالب را يك باره با مخاطبين خود در ميان‏مى‏گذاشت هرگز نمى‏توانست انتظار نتيجه‏اى داشته باشد. ايشان‏همواره مى‏فرمودند كه نمى‏توان در وهله نخست تكاليف بزرگ را بردوش مخاطبين نهاد. حتى دستورات شرعى هم به تدريج ابلاغ شده‏ است.

پشتكار و اراده

رسول الله صلی الله علیه وسلم پس از آن كه پيام توحيد خويش را به گوش مردم رساندهيچ‏گونه سازشى در اين مسير را روا ندانست.
استقامت و تداوم آموزش و نظارت مستمر باعث موفقيت رسول الله صلی الله علیه وسلمشد. او در تمام لحظات زندگانى لحظه‏اى از تاكيد بر رسالت‏خويش‏غافل نشد.

صبر و سعه صدر

آن چه باعث‏شد تا پيام نبى اكرم صلی الله علیه وسلم نفوذ بيشترى داشته باشدسعه صدر ايشان بود. رسول الله صلی الله علیه وسلم بسيارى از راه‏ها را با نيروى‏صبر پيمود و در راه تبليغ از حربه صبر و استقامت‏بهره برد.

خداى متعال در قرآن مى‏فرمايد: لتبلون فى اموالكم و انفسكم و لتسمعن من الذين اوتواالكتاب‏من قبلكم و من الذين اشركوا اذى كثيرا و ان تصبروا و تتقوافان ذلك من عزم الا مور). (آل عمران 186)

يقينا شما با مال و جان آزمايش خواهيد شد. و از كسانى كه پيش‏از شما كتاب آسمانى بر آن‏ها نازل شد و از مشركان زخم زبان‏خواهيد شنيد، و اگر صبر و تقوا پيشه كنيد، يقينا چنين چيزى‏سبب قوت اراده در كارها است.

در تمام مواردى كه قرآن دعوت به صبر فرموده است، در باره دين ‏بوده است.

دورى از تكلف

رسول الله صلی الله علیه وسلم در راه رساندن وحى الهى از هر گونه تكلفى به دوربود. همين امر باعث مى‏شد تا فهم مطالب بر مردم آسان گشته، باآغوش باز پذيراى مسايل دين باشند.

پرهيز از تعصبات قومى و غیره

يكى از ويژگى‏هاى رسول الله صلی الله علیه وسلم در تبليغ دين، اين بود كه در قيدگرايش‏هاى خويشى و گروهى و قومى اسير نگشت. همين آزادگى ازوابستگى‏ها باعث‏شد تا نبى اكرم صلی الله علیه وسلم بتواند حقيقت را آن‏طور كه‏شايسته است‏به گوش مخاطبان برساند.
پرهيز از شتابزدگى

از اصول مهمى كه رسول الله صلی الله علیه وسلم در دوران بيست و سه ساله تبليغش‏ رعايت مى‏ فرمود، اين بود كه هرگز كارى را بدون طرح و ارزيابى‏دقيق انجام نمى‏داد. بلكه با دقت و ژرف‏انديشى، موقعيت وامكانات را سنجيده آنگاه به آن كار اقدام مى‏نمود. صلح حديبيه‏يكى از اين موارد بود كه نتايج‏بسيار پرارزشى را به دنبال‏داشت.

عوامل بيرونى توفيق تبليغى پيامبرصلي الله عليه وسلم

رسول الله صلی الله علیه وسلم با شناخت روحيات مخاطبين خود شيوه‏هاى گوناگونى براى‏تبليغ داشت كه آن را ارائه مى‏داد. بعضى از اين شيوه‏ها عبارتنداز:

حكمت

برخى افراد داراى روحيه‏اى منطقى هستند و مسايل را جز از راه‏برهان و استدلال و فكر نمى‏پذيرند اينان را نمى‏توان با انگيزش ويا مهار احساسات به راه آورد. رسول الله صلی الله علیه وسلم نيز چنين شيوه‏اى رادر بعضى موارد به كار مى‏بست. قرآن نيز روش دعوت رسول الله صلی الله علیه وسلم رااين چنين معرفى مى‏فرمايد:

(هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولاً مِّنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِن كَانُوا مِن قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُّبِينٍ). (جمعه 2)
اوست آن كس كه در ميان بى‏سوادان فرستاده‏اى از خودشان برانگيخت تا آيات او را بر آنان بخواند و پاكشان گرداند و كتاب و حكمت بديشان بياموزد و [آنان] قطعا پيش از آن در گمراهى آشكارى بودند.

موعظه حسنه

يكى از راه‏هاى دعوت و جلب قلوب، استفاده از موعظه حسنه است.

رسول الله صلی الله علیه وسلم براى جذب افرادى كه داراى احساسات و عواطفى جوشان‏بودند و همچنين بيدارى عمومى از موعظه بهره مى‏بردند.

مواعظ رسول الله صلی الله علیه وسلم عمدتا در باره تقوا، زهد، دنيا، طول امل،هواى نفس، عبرت از گذشته، اهوال مرگ و قيامت و… بوده است.

احترام به آزادى

از آن‏جا كه نمى‏توان باور و عقيده را با زور و اكراه منتقل‏كرد، بايد تبليغ در جوى آرام و آزاد باشد و مخالف، فرصت اظهارعقيده را داشته باشد. رسول الله صلی الله علیه وسلم نيز اين نكته را رعايت‏مى‏فرمود. قرآن هم در اين باره مى‏فرمايد: لست عليهم بمصيطر). (غاشيه22)
(لا اكراه فى الدين قد تبين الرشد من الغى). (بقره 256)

احترام به شخصيت

افراط و زياده‏روى در سرزنش موجب شعله‏ور شدن آتش عناد مى‏شود.

تفاهم و تكيه بر مشتركات

رسول الله صلی الله علیه وسلم در سراسر دوران تبليغ خويش بحث را از جايى كه موردپذيرش طرف مقابل بود آغاز مى‏كرد. اين شيوه سازنده به ويژه درمواجه با اهل كتاب به كار گرفته مى‏شد.

بهره‏گيرى از خطابه

يكى از ابزارى كه رسول الله صلی الله علیه وسلم در تبليغ معارف دينى و بيدارى‏مردم از آن بهره‏بردارى مى‏كرد، خطابه است.

روش‏ها و وسايل تبليغى

هم‏چنان كه اشاره شد، رسول الله صلی الله علیه وسلم همواره با عنايت‏به توانايى وظرفيت افراد و گام به گام معارف را ابلاغ مى‏فرمود و خود اولين‏عامل به اين معارف بود. ايشان براى استقرار و رسوخ معارف درجان پيروان، تعاليم خود را بارها تكرار مى‏فرمود.

رسول الله صلی الله علیه وسلم بيان فصيح و بليغ داشتند و معارف دينى را «ابلاغ مبين‏»مى‏كرد و با پرهيز از پرگويى كلام، نيازهاى مخاطب را در نظرمى‏گرفت و در هر موقعيت و فرصت مناسبى، مطالبى را كه همواره‏تازه و جذاب بود، بيان مى‏فرمودند. داستان‏هاى واقعى قرآن كه‏علاوه بر جذابيت، فوق‏العاده درس‏آموز و عبرت برانگيز است، نيزيكى از وسايل تبليغى بود كه معارف را غير مستقيم به مخاطب‏ مى‏رساند.

رسول الله صلی الله علیه وسلم به عنوان مبلغ اسلام، همواره ارتباط فردى خودرا با مخاطبين حفظ مى‏فرمود و در كنار آن به ارتباط جمعى كه دربرپايى شعاير دينى از قبيل نماز جمعه و جماعت و مراسم حج و… نمود مى‏يافت، اهتمام فراوان مى‏داد

تهيه: عبدالله حميدزاد