د انسان هضمي سیستم (Human Digestive System)

د انسان په هضمي سیستم کې لوۍ عضوي مالیکولونه په کوچنیو یا ساده مواد تجزیه کیږي ترڅو په دغه عضوي مالیکولونو کې موجوده انرژي آزاده او د بدن د حرکت، ودې او نورو حیاتې فعالیتونو لپاره د استفاده وړ وګرځي. د هضم عملیه ډیره یو پیچلې عملیه ده او د عضوي مواد تجزیه ډیرو انزایمونو ته اړتیا لري ترڅو دغه مواد په ښه توګه تجزیه شي. دغه مهم انزایمونه له خولی، معدې، کولمو او ځیګر څخه څڅیږي او د هضم سره مرسته کوي. مهم غړي چې په دې عملیه کې برخه اخلي عبارت دي له خولی، مرۍ، معدې، وړې او غټې کولمې، او ځیګر څخه. داسې وایلی شو چې هغه عملیه چې په وسیله يي پیچلي غذايي مواد په ساده موادو تجزیه کیږي ترڅو د د بدن د استفادې وړ وګرځي دغه عملیه د هضم په نامه یادیږي. لاندې د هضمي سیستم غړي په لنډه توګه تشریح کوو.

1. خوله (Mouth)

خوله هغه مهمه خاليګاه ده چې اول غذايي مواد اخلي او د میخانیکي او کیمیاوي عملیو په واسطه هضمیږي. په خوله کې څلور ډوله غاښونه شتون لري چې عبارت دي له ثنایا، انیاب، کوچنۍ جرندې او لوۍ جرندې څخه.

غاښونو (Teeth)

په انسانانو کې دوه ډوله غاښونه وده کوي. یو د شیدو غاښونه چې له شپږ میاشتنۍ څخه تر درې کلنۍ پورې راوځي. دغه غاښونه شل دانې وي او له اووه کلنۍ څخه تر دیارلس کلنۍ پورې په تدریجي ډول لویږي او همیشني غاښونه یې ځای نیسي. د همیشنیو غاښونو شمېر تر ۳۲ دانو پورې رسېږي، چې ۱۶ دانې یې په پاسنۍ ژامې او ۱۶ دانې یې په لاندنۍ ژامې کې دي. دا غاښونه له ۲۰ څخه تر ۲۵ کلنۍ پورې وده کوي.

د غاښونو جوړښت

هر غاښ له دریو برخو، لکه تاج، غاړه او ریښې څخه جوړ شوی دی. د غاښ ریښې د وریو دننه په پاسنۍ او لاندنۍ ژامو کې موقعیت لري. د غاښ مخ د مینا په نامه د یوې کلکې مادې په واسطه پوښ شوی دی. دهغه لاندې د غا ښ عاج موقعیت لري. چې د مینا په پرتله نرم دی. د غاښ په دننه برخه کې عصبي رشتې او د وینې رګونه موجود دي.

د غاښونو ډولونه

لکه څرنګه چې په پورته شکل کې لیدل کیږي، په هره ژامه کې د مخې څلور غاښونه د ثنایا په نامه یادیږي چې د خوړو په پرې کولو کې مرسته کوي. د ثنایا په دواړو خواو کې د انیاب په نامه یوه جوړه غاښونه دي چې ترټولو اوچت او څوکه يې تیره وي، دا د خوړو په پرې کولو کې ونډه لري. د هغه تر شا د کوچنۍ ژرندي په نامه دوه جوړيې غاښونه دي او ددې ترڅنګ د لوې ژرندي په نامه درې جوړې غاښونه دي چې د خوړو په میده کولو او نرمولو کې ونډه لري.

راتلونکی ځل چې ډوډۍ خورئ، فکر وکړئ چې کوم غاښ کومه يوه دنده ترسره کوي. له يوې خوندورې کولچې څخه د مړۍ جوړولو لپاره ناښيز غاښونه ښه کار کوي. د ګازرې لپاره د زامې غاښونه ښه کار کوي، ناښيز غاښونه نه کارول کیږي. د پيزا يوې ټوټې او يا د وچې ډوډۍ لپاره کوم غاښونه مناسب دي؟ تيره او نیش لرونکي غاښونه د دې خوراک د ټوټه کولو لپاره مرسته کوي او ژرنده او زامې غاښونه د پيپيروني پيزا، د ممپليو څخه ډکو کولچو او د جيلي مربا څخه جوړو شویو ساندويچو په ژرنده کولو کې مرسته کوي.

د لاړو غدې (Salivary glands)

د خولې دننه درې غدې موجودې دي چې په خوله کې دخوړو له ننوتلو سره سم فعالیږي او لاړې ترشح کوي. بوۍ، خوند او ځیني وخت د خوړو په هکله فکر کول هم دغه غدې فعالوي. د خولې لاړې لاندې دندې ترسره کوي.

• خواړه اوبلن اونرموي ترڅو خوند سئ معلوم او تېریدل یې آسانه شي.
• د امایلیز د انزایم په درلودو سره نشایسته پر کوچنیو مالیکولونو بدلوي.
• تر یوې اندازې پورې د غاښونو مخ له بکتریا او غذايي موادو څخه پاکوي.

ژبه (Tongue)

ژیه څلور اصلی خوندونه، لکه خوږوالی، تریخوالی او مالیګینوالی معلموي او ترڅنګ یې خواړه په خوله کې لاندې باندې کوي، د خولی لاړې ورسره ګډوي او همدا راز د خبرو کولو یو وسیله ده.

2. کومی (حلقوم)

کله چې خواړه په میخانیکي او کیمیاوي توګه په خوله کې تر یو حده میده شي نو دا خوړه د ژبې په مرسته کومي ته داخلېږي. کومی مرۍ د خولې سره نښلوي. د پوزې سوری او توتکی هم دکومي سره اړیکه لري. د خوړو د تېرېدو په مهال د کومي نه مرۍ ته د پوزې سوری د ژبکۍ او تنفسي لاره د کومي د ژبې د وروستۍ برخې (Epiglottis) په واسطه بندیږي، چې توتکې ته د خوړو د ننوتو مخه نیسي. سترګې پوزې ته او له هغې لارېي کومي ته لاره لري. منځنی غوږ هم کومي ته لاره لري.

3. مرۍ (Esophagus)

مرۍ د عضلې یو ټیوب دی چې په یو بالغ شخص کې څه نا څه ۲۵ cm اوږدوالی لري. د مرۍ غیر ارادي حلقوي حرکتونه ګیډې ته د خوړو د پورې وهلو لامل ګرځي. دغه حرکتونه د موجي حرکتونو په نامه یادیږي. د مرۍ موجي حرکتونه په ځینو حیواناتو کې (زرافه او اوښ) د اوبو د څښلو پرمهال په څرګنده ډول لیدل کیږي.

4. معده (Stomach)

معده یو ارتجاعي عضلاتي غړی دی چې دنس کیڼ خوا ته او تر حجاب حاجز لاندې د ینې (ځیګر) تر څنګ ځای لري. د معدې ځینې برخې د ټټر د پنجرې د هډوکو په واسطه ساتل کیږي. د معدې دیوال له درې پوړنه ښویو عضلاتو څخه جوړ شوی دی، چې د نوموړو عضلو انقباض او انبساط د معدې موجي حرکات د خوړو له هضمي شیرې سره د خوړو د مخلوطولو او کولمو ته یې د لیږدولو لامل ګرځي. هغه دریڅه چې د معدې او مرۍ د نښتلو پرځاۍ کې شتون لري د کاردیک دریڅې په نامه یادیږي. د معدې د چیف حجراتو په وسیله پیپسینو جن انزایم خارجوي، دا انزایم د پروتین په هضم کې مهم رول لري.

5. وړې کولمې (Small intestine)

وړې کولمې یو پېچلی اوږد ټیوب دی چې په لویانو کې تقریبا ۲۲ فټه اوږدوالی او ۲.۵ سانتي متره قطر لري. وړې کولمې د ګیډې په تش ځای کې تر معدې لاندې موقعیت لري. چې د انزایمونو په مرسته د غذايي موادو غټې ټوټې په کوچنیو مالیکولونو باندې تبدیلوي او د هضم او جذب وړ ګرځي په دغه عملیه کې چې څو ساعته دوام کوي. نه یوازې د خوړو هضم کوونکي انزایمونه د معدې له دیوال څخه ترشح کېږي، بلکې د ځیګر ترشحات او د پانګراس انزایمونه د صفراوي مشترک کانال له لارې اثنا عشر ته تویېږي. ځیګر د صفرا په نامه یو شین زنګه مایع جوړوي چې له اوبو، آیونونو، شحمي تیزابونو او صفراوي مالګې څخه جوړه شوې ده.صفراوي مایع شحمیات حلوي او د لایپيز انزانم په واسطه يې د تجزيې زمینه برابروي.

د وړو کولمو د دیوال داخلي پوښ بخملي شکله ګونځې لري چې د کولمو د جذب کجه او د هضم شوو خوړو د جذب وړتیا زیاتوي. د لویو ګونځو په مخ ګوتو ته ورته کونجې وجود لري چې دویلې په نامه یادیږي. دغه ګونجې د کولمو د جذب کچه ۶۰۰ واره ریاتوي. د هضم شوو خوړو مالیکولونه د ویلايي حجراتو په واسطه جذب او وېښته ډوله رګونو یا عروق شعریه ته داخلیږي او د وینې له لارې د بدن ټولو حجراتو لیږدول کېږي.

6. غټې کولمې (Large intestine)

وړې کولمي د غټو کولمو سره د سیکم په ساحه کې نښلي. نا هضم شوي غذايي توکي له کوچنیو کولمو څخه عټو کولمو ته ننوزي. لويې کولمې څه دپاسه یو متر اوږدوالی لري. هغه توکي چې لویو کولمو ته ننوزي له اوبو ، ناهضم شویو خوړو، لکه غوړیو، پروتینونو،الیافو او نباتې سلولوز څخه عبارت دي. په غټو کولمو کې هضم صورت نه نیسي خو اوبه او ځینې ویتامینونه جذبوي. یو زیات شمیر بکتریاوې په نا جذب شوو غذايي موادو کې ژوند کوي . دغه بکتریا د بدن مهم ویتامینونه جوړوي. غټې کولمې تولید شوي ویتامینونه، د سودیم او پتاشیم آیونونه او ۹۰٪ اوبه د داخلې محتویاتو څخه جذب او اضافی توکي د ۱۲ تر ۲۴ ساعتو پروې له بدن څخه باسي.