آشنايي با دانشمند بزرگ معاصر- شيخ قرضاوي
دعوتگران امروز، غير از دعوتگران ديروز اند، چنان كه ايشان حالا آگاه، مجهز، با تجربه و ماهر در يك رشتة علمي هستند. به ويژه در كشورهاي غربي كه در هر رشته يك مجموعه افراد آزموده و تجربه‌يافته‌اي اختصاص دارند كه پيچيده‌گي‌هاي آن را تبيين و محاسن آن را آشكار مي‌كنند
وسايل نوين دعوت و همگامي با شرايط روز
دكتور قرضاوي، به خاطر همگامي‌اش با رويدادها و قضاياي عصر حاضر و بهره‌گيري‌اش از مجموع وسايلي كه با پيشرفت زنده‌گي همخواني دارد؛ از ديگر دانشمندان متمايز است… هر گاه وسايل و ابزاري را كه شيخ از آغاز پيوستنش به كاروان دعوت اخوان‌المسلمين و تا امروز، از آنها بهره گرفته است، مورد تتبع قرار دهيم؛ به پديده‌يي برخواهيم خورد كه تأثيرگذاري شيخ روي جوانان را ازدياد بخشيده است و آن عبارت از استخدام ابزاري است كه بر جوانان تأثيرگذار است و با خردها و توجهات‌شان همخواني دارد. چنان كه هر گاه تنها محاضره و سخنراني مؤثر بوده است، شيخ به آن عطف توجه نموده و هر گاه نوشتن تأثير بزرگتري داشته است، با نوشتن ده‌ها كتاب، در كتابخانة اسلامي سهم گرفته است و در حال حاضر كه شبكه‌هاي تلويزيوني و سايت‌هاي اينترنتي پديدة عصر و محل ديد و بازديد جوانان گشته است، او بارزترين ستاره و قوي‌ترين تأثيرگذار آنها است. بدون اين كه ابزار مورد عادتش را كه گذشت زمان از تأثير آن مي‌كاهد، مورد بي‌توجهي قرار داده باشد.
اين تنوع در ابزار و وسايل و اين انعطاف‌پذيري پاسخگو به نيازمندي‌هاي عصر و اين نزديكي با جوان و شيوة كه در هم پيوستگي اختيار كرده‌اند و هم با همه حالات گوناگونش، يكي از نشانه‌هاي
شخصيت شيخ قرضاوي و خط فكري مياني و اعتدالي او را ـ كه همان خط فكري و اعتدالي اخوان‌المسلمين است ـ نمايان مي‌سازد. خط فكريي كه از امام شهيد حسن‌البناء (بنيانگذار نهضت اخوان‌المسلمين) فرا گرفته است. چه اين كه امام شهيد در رسالة «دعوت ما در اوايل دهة سوم قرن ميلادي حاضر» مي‌نويسد: «دعوتگران امروز، غير از دعوتگران ديروز اند، چنان كه ايشان حالا آگاه، مجهز، با تجربه و ماهر در يك رشتة علمي هستند. به ويژه در كشورهاي غربي كه در هر رشته يك مجموعه افراد آزموده و تجربه‌يافته‌اي اختصاص دارند كه پيچيده‌گي‌هاي آن را تبيين و محاسن آن را آشكار مي‌كنند و وسايل نشر و شيوه‌هاي تبليغاتي لازم آن را ابتكار مي‌نمايند و سهل‌ترين راه‌هاي كه به قانع‌ساختن و پذيرفتن توده‌هاي مردم نزديكتر باشد، جست‌وجو مي‌كنند. وسايل دعوت نيز از وسايل ديروز است. دعوت ديروز در سخنرانيي كه در خطبه و يا اجتماعي عرضه مي‌شد و يا نوشته‌يي كه درج رساله‌يي مي‌شد، محصور بود. اما حالا (از سه ربع قرن بدين سو) شامل نشرات، مجلات، روزنامه‌ها، جزوه‌ها، نمايشانامه‌ها، بزم شعر، راديو و… است و يقيناً تمامي اينها راه‌هاي وصول به دل‌هاي تمام مردم ـ اعم از زن و مرد را ـ در منازل، تجارتخانه‌ها، فابريكه‌ها و مزارع‌شان تسخير كرده است.
قرضاوي اولين اجابت‌كننده‌گان اين نصيحت ارزشمند بوده است، او هيچ وسيل‌يي را فروگذار نكرده است، مگر اين كه آن را در خدمت اسلام و مسلمين گماشته است.
سخنراني:
سخنراني، همواره قوي‌ترين وسيلة تأثيرگذاري شيخ بوده است؛ در آغاز امر تأثير شيخ بر روي جوانان از طريق سخنراني در محافل اخوان‌المسلمين و خطبه‌هاي جمعه و سپس از طريق محاضرات علمي در تجمع‌گاه‌ها، انجمن‌ها و كنفرانس‌ها نمايان شد. وي به زبان اصيل و فصيح عربي صحبت مي‌كرد و با استشهاد به اشعار و سخنان مأثور، افكار و انديشه‌هايي كه قصد ايصال آنها را داشت، ارايه مي‌كرد. تنها در پي برانگيختن احساسات و عواطف نبود، بلكه خردها را نيز با انديشه‌هايي كه مؤيد به دلايل و حجت‌ها بود، منور مي‌ساخت. با وجود ازدياد سن و بيماري، همواره بر سخنراني حريص بود و بر آن مواظبت مي‌كرد، خوشبختانه در اين روزگار، كانال‌هاي تلويزيوني و سايت‌هاي اينترنتي سخنراني‌هاي وي را در اكناف و اطراف جهان انتقال مي‌دهند.
نوشته:
كتاب «حلال و حرام در اسلام» شيخ، كه هميشه از بهترين كتاب‌هاي شيخ بوده و بيشترين چاپ را داشته است؛ اولين كتاب وي بود كه به دستم رسيد، آن هم در سال 1974 طبع «دارالاعتصام» كه اين چاپ جنجال‌هاي زيادي را نيز از ناحية برخي‌ها برانگيخت و شيخ بر ناشر آن خشم گرفت. زيرا وي خودسرانه برخي آراء فقهي شيخ را از منظري سخت‌گيرانه نقد و ضميمة كتاب ساخته بود؛ كه با شيوة فقهي اعتدالي و مياني شيخ كه در مقدمة كتاب تضمين نموده بود، مغايرت داشت. شيوة كه مدرسة فقهي‌اش را در مقام ايجاد توافق ميان مذاهب با ترجيح آراء برخي از فقها و اهل علم بر بعضي ديگر مي‌رساند و اين در سال 1974 در چاپ هشتم، پيش از اين بود كه به مرحلة اجتهاد فردي در كنار اجتهاد جمعي كه مرحلة ديگري از زنده‌گي اوست، روي آورد.
اين مجادله يكي از تفاوت‌ها ميان عقلانيت فقهي و فكري شيخ و ميان عقلانيتي كه در آن دورة حساس از ادوار تحول در مسير حركت اسلامي حاكم بود، بارز ساخت. دورة كه جوانان در معرض افكار و عوامل گوناگون و احياناً متضاد و ستيزه‌گر قرار داشتند.
كتاب‌هاي «نقش ايمان در زنده‌گي» و «ويژه‌گي‌هاي كلي اسلام» از كتاب‌هايي است كه ما شاگردان آن را آموختيم. اين دو كتاب شيوة خاصي را براي تفكر و خط‌مشي مشخصي را در پرداختن به مسايل مربوط به ثقافت اسلامي، اساس‌گذاري نموده است.
درك شرايط و حالات
حسب مراحلي كه شيخ در زنده‌گي‌اش سپري كرده و بنا بر تأثيري كه بر وضعيت جوانان گذاشته و اثراتي كه از اوضاع ايشان پذيرفته، مي‌توان كتاب‌هاي شيخ را به چند دسته تقسيم نمود. يكي از ويژه‌گي‌هاي شيخ اين است كه همانند استادش مرحوم شيخ محمد غزالي تأثيرش تنها در گفتار و نوشتار خلاصه نمي‌شود، بلكه با قضاياي كه جوانان ايجاد مي‌كنند، عملاً همگام و شريك مي‌شود و اين همان چيزي است كه امت ما بدان نياز مبرم دارد و برابر به نيازمندي‌هاي نوين، تطور مي‌يابد.
برخي از كتاب‌هايش، بنية بنيادين فكر و انديشة شيخ را تشكيل مي‌دهد و همواره قدرت بازدهي را داشته است و اينها همان كتاب‌هاي نخستين او است، همانند: «نقش ايمان در زنده‌گي»، «حلال و حرام در اسلام»، «ويژه‌گي‌هاي كلي اسلام»، «عبادت در اسلام»، «فقه زكات» كه سلسلة «حتمية الحل الاسلامي» هم از همين دست است.
شماري ديگر از كتاب‌ها را به منظور پاسخ‌دهي به نيازمندي‌هاي حركت اسلامي نوشته است: «الصحوة الاسلامية بين الجمود و التطرف»، «آيندة حركت اسلامي و اولويت‌هاي آن»، «بيداري اسلامي و بحران هويت»، «من اجل صحوة راشدة» و «بيداري اسلامي و مواجهة صحيح با اختلافات ـ فرهنگ اختلاف»
كتاب‌هايي هم در بارة بزرگترين حركت اسلامي (اخوان‌المسلمين) نوشته است، مانند: «تربيت اسلامي و مدرسة حسن‌البنا»، «اخوان المسلمين، هفتاد سال دعوت و جهاد» كه اخيرالذكر، تاريخ مختصري است از جماعتي كه شيخ زنده‌گي‌اش را به حيث فردي فعال و مجتهد ناصح در آن سپري كرده است.
كتاب‌هايي نيز به مباحث و راه‌حل‌هاي پرداخته كه حركت اسلامي را به خود مشغول مي‌داشت، مانند: «اقليت‌هاي ديني و راه‌حل اسلام»، «ظاهرة الغلو في الدين»، «ارزش وقت در اسلام»، «قرآن منشور زنده‌گي»، «فهم صحيح سنت»، «الفتوي بين الانضباط والتسيب» و…
در مباحث فقه و فتوي، علاوه بر كتاب «حلال و حرام در اسلام» كتاب‌هاي ديگري هم دارد، مانند: «ديدگاه‌هاي فقهي معاصر ـ در سه جلد»، «تيسير الفقه»، «فقه الصيام»، «بيع المرابحة للآمر بالشراء كما تجربه المعارف الاسلامية»، «قضايا معاصرة علي بساط البحث» و «فوائد البنوك هي الرباء المحرم»
شيخ تا كنون بيش از شصت كتاب به رشتة تحرير درآورده و خداوند(ج) به آنها بركت زياد بخشيده است و تا كنون به چندين زبان دنيا ترجمه شده است. ديوان شعري هم به نام «نفحات و لفحات» دارد. ولي در بارة شخصيت‌هاي اسلامي فقط در بارة امام محمد غزالي «رح» به نام «الغزالي بين مادحيه و ناقديه» نوشته است.
نوشته‌هاي شيخ به حيث استاد و يا رئيس فاكولتة شرعيات قطر و… تنها تحقيقات خشك علمي و يا به خاطر سياه‌كردن صفحات نيست؛ بلكه او نوشته است تا تأثير گذارد، تربيت كند، جهت دهد و تصحيح نمايد. همچنان كه كتاب‌هاي وي به زنده‌گي شور و جهش مي‌بخشد و همگام با تغييرات زمان و ارشادگر جوانان است.
همزيستي قرضاوي با جوانان
ما كه به عنوان يك نسل، بيش از سه دهه است كه شيخ را شناخته‌ايم و تربيت‌يافتة دست او هستيم و قيادت جوانان مسلمان را در دانشگاه‌هاي مصر و سياحت‌هاي اسلامي به غرب و تجمعات و جماعت‌هاي اسلامي در شهرها و روستاهاي مصر را به عهده داريم؛ تأثيري كه شيخ بالاي ما گذاشته، تنها به سبب سخنراني و كتاب‌هايش نبوده، بلكه بيشترين تأثيري كه از او پذيرفته‌ايم، از طريق ملاقات‌هاي مستقيمي كه با او داشته‌ايم و در كنار او زنده‌گي كرده‌ايم بوده است.
در طليعة دهة هفتم، هنگامي كه شيخ تازه در عنفوان پيري پا مي‌گذاشت، شبي را در اطاق مشهور ما، كه مربوط به دانش‌آموزان دانشگاه قاهره بود، سپري نمود و هنگامي كه مرحلة پاياني تحصيلاتم را در دانشكدة طب «القصي العيني» سپري مي‌كردم، با برادرم دكتور حلمي الجزار ـ كه دو مرحله بعد از من فارغ شد ـ در آن اطاق به سر مي‌بردم و اين اطاق مركز فعاليت‌هايي بود كه از اسكندريه تا اسوان امتداد داشت. همچنان كه شيخ چندين مناسبت ديگر نيز در جمع جوانان حضور يافت. الگوي شيخ در اين باره شيخ محمد غزالي بود كه در عروسي برادرم «حلمي» اصرار داشت كه عروس و داماد را تا ديارشان «سرس الليان» واقع ولايت «منوفيه ـ شمالغرب مصر» بدرقه كند.
شيخ هنگامي كه مرخصي‌اش را در مصر سپري مي‌كرد، ساعاتي طولاني در محل بودوباشش در محلة «شبرا» و سپس در شهر «نصر» با ما ديدار داشت. در آن ديدارها، پيرامون بيداري اسلامي و مشكلات جوانان و پلان آينده و جدول ملاقات‌ها و محاضراتش صحبت مي‌كرديم.
در دهة هشتاد در انجمني كه در رهبري اطباء در مصر، مابين شيخ غزالي و شيخ قرضاوي در طرف اسلام‌گراها، و ميان دكتور فواد زكريا و فرج فودة (كه غيابت داشت) داير كردم، شيخ تأثير نامحدودي در توضيح شبهات و تنقيح افكار جوانان پيرامون موضوع بحث: «سكولاريزم در مواجهه با اسلام» داشت.
همزيستي شيخ قرضاوي و حضور فعالش در كنار جوانان، از بزرگترين تأثير برخوردار بوده است. زيرا گفت‌وگو، پاسخ‌دهي به پرسش‌ها و استفسارها اثر نزديكتر و عميق‌تري از سخنراني و گفتار يك‌جانبه دارد.
شيخ، هنگامي كه حركت اسلامي آزادي داشت و وضعيت صحي و كثرت مشاغل، به او اجازه مي‌داد؛ در اغلب شهرها و دانشگاه‌هاي مصر ـ از اسكندريه تا سوهاج ـ به گشت‌وگذار مي‌پرداخت.
شبكه‌هاي تلويزيوني و اينترنت
شيخ قرضاوي در سهم‌گيري در پروگرام‌هاي دوره‌اي تلويزيون الجزيره و ديگر شبكه‌هاي تلويزيوني از همگان سبقت داشت. برنامة هفته‌وار «الشريعة والحياة» وي، تأثير شگرفي ـ به ويژه روي جوانان ـ داشت. و هرچند برخي جوانان وابسته به جريان‌هاي افراطي، با طرح سؤال‌ها و انتقادهاي‌شان قصد مشوش‌ساختن شيخ را داشتند، اما وي از خلال حلقاتي توانست، عقلانيت و خط فكري معتدل و متسامح را در رويارويي با افراط و تفريط يا سهل‌انگاري و سخت‌گيري به وجود آورد.
همچنان كه شيخ در راه‌اندازي سايت «اسلام آن لاين» كه حالا براي نشر فرهنگ اسلامي و پي‌گيري اخبار جهان اسلام، يك شبكة گسترده است، بذل مساعي زياد نمود؛ به همين گونه، شيخ به عنوان اولين فرد، شبكة شخصي براي خود راه انداخت. تا از آن طريق، كتاب‌ها، سخنراني‌ها، برنامه‌ها و گفتارهايش را به همگان بشناساند و به فتواها و سؤال‌ها پاسخ دهد.
و از ديگر عرصه‌هاي فعاليت شيخ مي‌توان اينها را نام برد:
مشاركت در انجمن‌ها و كنفرانس‌هاي جهاني در شهرهاي مختلف دنيا.
عضويت در بسياري از نهادهاي فقهي و علاوتاً تأسيس نهادهاي فقهي مورد نياز مسلمانان، مانند: «المجلس الاروبي للافتاء» و «اتحاد علماء المسلمين»
مشاركت در سازمان‌هاي خيريه، مانند: «الهيئة الخيرية الاسلامية العالمية باالكويت» و…
ترغيب و تشويق جوانان به فعاليت‌هاي عملي و حركتي و دوام‌بخشيدن به آن و ارزش‌گذاري به تلاش‌ها و كارهاي‌شان.
خداوند منان شيخ را پاداش نيكو دهد و وي را در صرف مابقي عمرش در راه نفع‌رساني به نسل‌هاي بشري و بيداري اسلامي توفيق مرحمت كند. بيداريي كه از مرحلة انتشار، اعلان، دفاع و هجوم گذشته و به مرحلة مسؤوليت و آزمايش افكار و برنامه‌هايش، پا گذاشته است. به راستي چه قدر مرحلة دقيقي است و چه تبعات سخت و آزمايش دشواري پيش رو دارد.
ضياء احمدفاضلي استاذ پوهنځى شرعيات پوهنتون هرات د همکار اصلاح انلاين.نت
اصلاح انلاین څخه مننه
نوشته: دكتور عصام العريان يكي از شاگردان شيخ
ترجمه: ضياءاحمد فاضلي
