
منځپانګه:
Diabetes mellitus يا د شکرې ناروغي
ډيابيتس اصلاً څه ته وايي
دا مواد له خوړلو نه وروسته هضمېږی او بلاخره د وجود لپاره د نورو اړوندو موادو په خوا کې ګلوکوز هم برابروي. ددې نه وروسته ګلوکوز وينې ته ځي او په تول تن کې ويشل کېږي. ګلوکوز په وينه کې په يوه معينه اندازه موجود وي. چې دی ته د وينې د ګلوکوز سويه يا اندازه وايی. د وجود د سم کار کولو لپاره ضروري ده چې د شکرې دا سويه نه د اندازی نه زياته وي او نه کمه . زموږ وجود دغه ضروري سويه په خپله کنترولوي او دا کار د انسولين په نامه يو هورمون په وسيله کوي. دغه باارزښته هورمون د پانقراص په نامه يو غړي کې چې زموږ د معدې نه لاندې ځای پر ځای دی جوړېږي. د انسولين په مرسته زموتږ د تن هره حجره ګلوکوز سوځوي او له هغې نه انرژي اخلي. دا ټوله سلسله له خوړلو وروسته په اتوماته توګه ترسره کېږي. له خوړو وروسته د ګلوکوز سويه په وينه کې پورته ځي.او د پانقراص غدود د دی په ځواب کې انسولين وينې ته لېږدوي، د انسولين په مرسته زموږ حجرې ګلوکوز له وينې څخه اخلي او سوځوي يی. پدې توګه په وينه کې د ګلوکوز سويه په يو حالت کې ساتل کېږي. د شکرې په ناروغانو کې يا خود انسولين اندازه لږه وي او يا هم کار يی سم نه وي. لدې کبله د وينې د ګلوکوز سويه لوړه ځي.
د شکرې ناروغي څو ډولونه لري.
Type 1 diabetes يا لومړی ډول ډيابټ
ددی لامل چې ولې په دفاعی سيستم کې ستونزه پيدا کيږي، تر اوسه پوری ندی ښکاره شوی. د ارثيت په خوا کې نور فکټورونه هم پدې کې خپل اثر لري لکه خوراک ، ويروسونه او نور.
Type II diabetes يا دويم ډول ډيابټ
دا دول د ديابټ ډير ورو پرمختګ کوي له همدې له کبله له زياتو کلونو وروسته پېژندل کيږي او پدې موده کې دا ناروغي نوره هم پر مختگ کوي او وجود ته زيانونه رسوي. له همدی کبله ديره مهمه ده چې د شکرې دا ډول ژر وپېژندل شي چې په وخت سره يی درملنه وشي.
ارثيت پدې ډول کې له لمړي ډول په پرتله ډير غټ رول لري. دېروخت د ارثيت په خوا کې، چاغي ، د سپورت يا ګرځيدو کمښت، دوينی لوړ فشار ، وينی د غوړ (کولسټرول) زياتوالی او د عمر زياتوالی په ډيابيټس باندی د اخته کېدو خطر زياتوي. پخوا داسی ګڼل کيده چې دا ډول ډيابټ يواځې په زړو خلکو کې پيدا کيږي اما اوس مالومه شوې ده چې ځوانان او ماشومان هم دا ډول ډيابټ باندی اخته کېدای شي.
Pregnancy Diabetes يا داميندواری ډيابيتس
دا ډول ډيابټ زياتره په چاغو اود زيات عمر لرونکومېندو ( ۳۵ کلو نه پورته ) او هغه ميندو کې چې کورنۍ کې يی نور کسان ډيابيټس ولري او هغه ميندو کې چې درانده ماشومان نړی ته راوړي ( ۴ کيلو نه درانده ) ليدل کيږي. د ماشوم له زېږېدو وروسته دا ډول ډيابټ اکثراً له منځه ځي. ددې ډول ډيابيټس ناوړه اثرات مور او ماشوم دواړو ته وي. د ماشوم وده خرابېږی اوښايي وروسته خپله هم په ډيابيتس اخته شي.
د ډيابيټس ځيني نور ډير کمېابه ډولونه هم شته چې يادول يی دلته ضروري نه ګڼم.
څرنګه کولای شو ډيابيټس وپيژنو
په اول ډول ډيابټ کې نښې نښانې ډېرې روښانه او ناڅاپي وي او ناروغ ورځ په ورځ ډنګرېږي.
په دويم ډول کې نښې دومره روښانه نه وي لدی کبله ناروغان تر کلونو کلونو داکتر ته مراجعه نه کوي.
د اميندوارۍ دوره کې هم د ناروغۍ نښې روښانه نه وي. نو که ستاسو کورنۍ کوم بل وګړی هم د ډديابيټس دويم ډول باندې اخته وي او ددې تر څنګ کوم بل د خطر زياتؤنکی فکټور ولرﺉ نو ښه داده چې کال کې يو ځل خپل ګلوکوز د يو ډير ساده معاينی په وسيله مالوم کړﺉ.
څرنګه د ډيابيټس مخنيوی کولای شی
۱. په دوامداره توګه کم تر کمه د ورځې نيم ساعت ګرځېدل او يا سپورټ کول.
۲. له څيړنو څرګندېږي چې د وزن د ۵-۱۰٪ کمښت سره د ديابيټس خطر هم کمېږی. ۳. دری وخته د ورخې ښه خواړه: يعنی د غوښی کم خوړل ،کافی سابه او د امکان په صورت کی په ورځ کی ۲ ټوټې ميوه، او ددې ترڅنګ د غنموډوډی،( وريژې يا نور حبوبات). ۴. سګرټ نه څکول: د څيړنو نه معلوميږي چې هغه ښځې چې سګرټ څکوي د نورو په پرتله زيات په ډيابت اخته کېږي.
دډيابيټس تاوانونه
د زړه او رګونو ناروغی
همدارنګه په پښو کې د وينې د رګونو د تنګېدو له کبله د ډيابيټس ناروغانو کې د پښو دردونه پيدا کېږي چې د درد اصلي لامل دپه پښوکې د اوکسيجن کمښت وي او دا دردونه هغه وخت زيات وي کله چې دا ناروغان ګرځي نو له همدې کبله دا خلک له يو ټوټه قدم وهلو وروسته د ډير درد له لاسه بايد کښېنی چې درد يی کم شي او بيا بيرته په حرکت شي.له همدی کبله بايد د وينی لوړ کولسترول او جګ فشار په وخت سره تداوی شی چې د رګونو د تنګيدو څخه د امکان تر حده مخنيوی وشي.
د پښتورګوناروغي
د سترګو کمزوري
د پښو مسالې
ښه پاملرنه ،آرامه او پاسته بوټان د ډيرو بدبختيو مخه نيولای شي.
په سکس يا شهوت کې ستونزې
ښځې هم کېدای شي چې د پورتنی علتونو له وجی شهوانی ستونځې پيدا کړي. دساري په ډول د جنسي فعاليت پر وخت د درد پيدا کيدل..
د پوهی يا دراک مسالی
که تاسو د شکری ناروغي لرﺉ څه بايد وکړﺉ؟
ناروغ بايد هر سهار چې له خوبه پاڅي په پام کې ونيسی چې هر څه چې خوري د وينې ګلوکوز يی ورسره بدلون موندای شي. دا ناروغي د هغو سختو ملګرو په شان ده چې د ښه پاملرنې او د نورو په مرسته ښه ګذاره ورسره کېدای شي.
اساسی تړ(شرط) د وينی د ګلوکوز نورمال ساتل دي.
د شکرې د ناروغۍ په لمړي ډول کې بايد اخته کسان هره ورځ د انسولين ستنې ولګوي. دا چې ناروغ ته څومره انسولين ورکول شي په بېلا بېلو ناروغانو کې توپير لري. د ا اندازه د ناروغانود ژوند طريقې ، عادتونو، خوراک، ورځني کار و بار او روحياتو پورې اړه لري. چې دا ټولې خبرې بايدپه درملنه کې په پام کې ونيول شي. ناروغان بايد خپله هره ورځ څو ځلی خپل ګلوکوز معلوم کړي او پدی پوه شی چی څومره انسولين ولګوي او ياڅومره خواږه بايد وخوري؟
خپل ګلوکوز د ګوتی د ستنی وهلو سره ديو وړوکي ماشين په وسيله معلومولای شی. او انسولين بايد د تن د پوستکی لاندی ولګول شي او هغه هم هغه ځای کی چيرته چی پوستکی ډبل وی لکه د خيټی پوستکی.
ددی لپاره ډول ډول د انسولين قلمونه ، ستنې او پمپونه جوړ شوي دي. دوامداره کنټرول او د زيانونو لټون ډې زيات ارزښت لړي.
د شکری د ناروغی دويم ډول هم په قاعدی سره کنترول کېدای شي.
مناسب خوراک ( لږ غوړين) ،په ورڅ کی کم تر کمه نيمه ګړﺉ ګرځېدل اوخوځيدنه او د وزن کمول اساسي قاعدې دي. دا ډول ډيابټ د ګوليو په وسيله تداوي کېږي. ګولۍ ګانې څو ډولونه لري چې هر ډول يی ځانګړي اثرونه لري. ددې ډول ډيابټ پرمختللي حالت کې ښايي ناروغ د انسولين ستنو لګولو ته اړ شی پدې چې پانقراص نور په پوره ډول انسولين نه جوړوي. همدارنګه پدې ناروغانو کې د وينې د لوړ کولسترول او جګ فشار درملنه ډيره ضروري ده.
په ځينو حالاتو کی د پوره هڅو سره هم د وينی ګلوکوز له حد نه لوړېدای يا ټيټېدای شي. چې پدې حالاتو کې ناروغ ځينې ځانګړې علامې لري.
Hypoglycemia يادوينې ټيټ ګلوکوز نښې دادي:: ډيره خوله کول،باسی ويستل، د زړه درزيدل يا ټکانونه، لړزېدل، د سر ګرځېدل، په سترګو تياره راتلل، د لاسونو پښو او شونډو ميږي ميږي کېدل او ژر په غوسه کېدل.
د وينې د ګلکوز د سويې د ټيټېدو لاملونه دا دي: لږ يا ناوخته خوراک، د الکولو څکل،ډیره بدني خوځيدنه، ډير انسولين يا په غلطه توګه د انسولين لګول.
ددې د علاج لپاره بايد ناروغ ژر خواږه شيان وخوری. که ګلوکوز نور هم ټيټ شي ښايې ناروغ بې خوده شي او حتی کوما ته لاړ شي نوپدی حالت کې بايدناروغ ته ګلوکاګون(د انسولين ضد) پيچکارﺉ ولګول شي. او يا د ګلوکوز سيروم ورکړل شي ترڅو چې ناروغ بيرته په پښو درېږي.
Hyperglycemia ياد وينې ديړ جګ ګلوکوز (۱۰ لس ملی مول نه جګ) : ددی حالت پيژندنه آسانه نده. يواځې هغه حالاتو کې چې د وينی ګلوکوز دېړ جګ شي بيا ځينې علامی ليدل کيدای شي چې هغه دادي:
ډيره تنده، ډير اوبه څکل او ډيرې تشې ميتيازې کول، ستړتيا او د اشتها کمېدل.
پدی حالت کې د وجود انسولين کم وي او يا خو وجود انسولين ته نا خواږی کېږي. دا حالت ډير لاملونه لري لکه: ډير سوچ کول، نورې ناروغی ، ډير خواږه خوړل او کله چې دويم ډول ديابټ ګولی ګانو سره نه ښه کيږی او انسولين ته اړتيا وي. درملنه يی ناروغ ته انسولين ورکول دي.
ډاکټر قدرت الله علي خېل