معنوي صنایع او اقسام یې | علم بدیع
معنوي صنایع:
معنوي هغه دى چي د معنى رعايت پكښي واجب وي، نه د تلفظ او ډېر مشهوره ئې دادى : (3)
(1) _ متضاد :
چي ئې تللم په خندا خندا ديدار ته
اوس ئې درومم په ژړا ژړا مزار ته
شمس الدين كاكړ وايي :
آخر به ومري په ډېر غربت كـــــــــي
بې كس زما زړه تنهــــــــــــا زما زړه
خراب له عشقه آباد له حـــــــــــسنه
مجنون زما زړه ليلى زمـــــــــا زړه
په اوښكو غرق شو له صبره وچ شو
دريا زما زړه صحرا زمــــــــــــا زړه
دا لاندي بيتونه هم د طباق له قسمه دي، عبدالقادر خان وايي :
نمروته نه ګورم، ګورم خپل نــــــــــــــــــــګار ته
ګل ته نظر نه كړم، نظركړم هغه رخســــــار ته
باغ وته مي بولي، نه مي بولي د يار كوى ته
كوى ته به ئې درومم نه به درومم و ګلزار ته
(2) مراعاآ النظير :
سينه مي دېګ زړه مي غـــــــــــــــــــــــوښي
اوښكي اوبه دي بېلتون اور پسي كوينه
دېګ او غوښي او اوبه او اور مناسبت سره لري.
(3) براعآ استهلال :
(4) عكس :
زه به سل كرته درسم كه تا ياد كړم
(5) رجوع :
دا صنعت دادى چي يو مطلب وويل شي بيا بيرته دهغه مطلب باطلوالى ته رجوع وشي لكه خوشحال خان چي وايي :
كه ښه وايم وچاته هم ئې بد نيسي په زړه كښي
يا بخت دى د مغولو يا زما څه عقل كــــــــم دى
نه بخت دى د مغولو نه زما څه عقل كـــــــــم دى
دا كل واړه پېرى ده چي مي كار برهم درهم دى
(6) استخدام :
د استخدام مثال هم دمخه درته وښودل شو.
(7) لف ونشر :
لف او نشر دادى چي يو وار څو شيان ذكر شي اووروسته د هغو تعبير په ترتيب سره وشي لكه حنان چي وايي :
دا څه يار دا څه حنان دا څه اغيار دى
دا څه ګل دا څه بلبل دا څه زغــن دى
شمس الدين وايي :
يو كاندي ويشتل بل بندول دريم نتل كا
ورځي دي كمان زلفي رسۍ سياهي كاكل
لف او نشر دوه قسمه دى يو مرتب او بل غير مرتب، مرتب هغه دى چي شيان په ترتيب سره راوړه شي، لكه په پورته بيتو كي او غير مرتب هغه دى چي بې ترتيبه ذكر شي.
(8) تفريق :
تفريق دادى چي متكلم دوه شيه له يوې نوعي څخه ذكر كړي او د معنا د زياتوالي دپاره تفصل وركړي يعني تفريق ئې سره وكړي، رحمان بابا وايي :
لږ تفاوت نه دى د رنــــــــــدۍ او زاهدۍ
چرته زلمي جونه، چرته كونډي يتيمان
(9) جمع :
جمع داسي صنعت دى چي څو شيان تر يوه حكم لاندي كړي عبدالقادر وايي :
چي پرې غم غلطوم درې مي محرم دي
يو قلم دويم كتاب دريم اشعار خــــــپل
چي قلم او كتاب او اشعار ئې د غم غلطولو تر حكم لاندي كړيدي.
(10) تقسيم :
تقسيم هغه دى چي څو شيان ذكر كړي او بيا هر يوه ته بل شى منسوب كړي، خليل خان نيازى وايي :
خړي اوريځي ژاړي لـــــــــه پاسه
كويله ږغ كا بېلتون له لاســــــه
يه هغه لوني ګوهر په خول ستا
دا مرحبا كا ستـا زموږ مواسه
په پورتنۍ رباعي كي د رجوع صنعت هم راغلى دى.
(11) حسن تعليل :
حسن تعليل دادى چي ويونكى د يوه وصف دپاره داسي علت راوړي چي په حقيقت كي علت نه وي خو د لطافت او مناسبت له حيثه ښه علت وباله شي، لكه زاخيلي چي وايي :
ورغړوه سترګي، زلفي ليري د رخساره كه
ستا ليدو ته ريږدي لمر په پاڼو كي د ګلو
د لمر دوړانګو دريږدېدولو علت ئې د خپل يار مخ وباله، كه څه هم حقيقتاً خو دا علت نه دى مګر ډېر ښه لطافت لري، يا لكه حميد چي وايي :
چي نظر ئې د ګلرخ ساقي په مـــــــــخ شو
د نرګس له لاسه جام پرېوت نسكور شو
(12) حسن مطلع :
حسن مطلع دادى چي د لومړى بيت الفاظ ډېر مانوس او ذهن ته نژدې وي چي ويونكى يا اروېدونكى دې ته مجبور كړي چي راتلونكي بيتونه هم ووايي يا ئې واورى، او په ويلو ئې زړه خوښ شي لكه عبدالقادر خان چي وايي :
پــــــــــــه مجالس كښي بيرون له همه
د آواز وخوت د خُم لـــــــــــــــــــــه فَمه
چي زه هم ستاسي ميخور زلمى وم
زما له حاله مه شئ بې غــــــــــــــمه !
(13) حسن مقطع :
حسن مقطع دادى چي غزل يا قصيده يا نور څه په ډېره زړه وړونكي او مطبوع كلام بې له كوم
شرطه قطع شي لكه دخوشحال دا لاندي قصيده :
د ښادمنو په خندا ږو
د غمجنو په ژړا ږو
د رندانو په رندۍ
د شيخانو په تقوا ږو
د وصال په سل خوښۍ
د هجران په زر بلا ږو
د بهار په ښو ګلونه
د بلبلو په نوا ږو
چي د وهمه پكښي نشته
د رښتينو په رښتيا ږو
په دا همومره سگوګندونه
صد هزار ځله بيا بيا ږو
چي تر ځان مين پر تا يم
(14) اغراق :
اغراق په لغت كي درې معناوي لري : په اوبو كښي ډوبول، يو شى تر خپل حد پورته بېول، دلنډۍ كشول، خو د بديع په اصطلاح هغه صنعت دى چي د يوه شى ښه والى يا بدوالى يا د هغه تصديق او تكذيب ته شدت او قوت وركوي، داسي نه چي هيڅ نه وي او وويل شي چي شته، دا اغراق نه دى درواغ دي.
څوك وايي چي اغراق درې مرتبې لري : لومړۍ دا چي مدعا عقلاً او عادتاً امكان ولري، خوشحال وايي :
د خوشحال سره كه كښيني يو څوكاله
دا دغره خټك به واړه شاعران شي
دامبالغه هم بولي، دوهم هغه دى چي مدعا د عقل له رويه ممكنه وي مګر په عادت كښي محاله وي، شمس الدين وايي :
زړه مي داسي اندېښنو دهجران ډك كى
ځاى د وصل پكښي نشته يو خاش خاش
دا اغراق هم بولي، دريم هغه دى چي مدعا هم عقلاً هم عادتاً محاله وي دا نو غلو هم بولي، حميد وايي :
چي بليږي پكښي اور زما د آه
څه به نه وي د فلك ماڼۍ سياه
(15) التفات :
التفات په لغت كي د سترګو تر كنجكانو كتل او يو كار ته توجه كول دي، او هم لطف او مهربانۍ ته وايي اصطلاحاً داسي صنعت دى چي د عبارت سياق ته تغير وركړي، دا نو پر شپږ ډوله دى :
اول : له غيبته تكلم ته التفات ، عبدالقادر خان وايي :
ظاهربين ئې په ظاهر صورت غلط شو
په باطن په خاورو پټه خزانـــــــــــــــــه يم
په لومړۍ مصرع كي غيبت او دوهم كي تكلم دى.
دوهم : له تكلمه و غيبت ته التفات ، خوشحال خان وايي :
چي دي ښه له خويه بويه خبردارشوم
د خوشحال سره ياري كړې په دروغ
دريم : له غيبته وخطاب ته التفات ، خوشحال خان وايي :
چي دلبره دلربـــــــــــــــا ده هغه ته يې
چي خودرايه خودستا ده هغه ته يې
څلووم : له خطابه تكلم ته التفات ، عبدالقادر خان وايي :
باد يې بوي عبدالقادره سحر راووړ
شګفته لكه غونچه په دغه باد شوم
پنځم : له تكلمه و خطاب ته التفات ، رحمان بابا وايي :
خبر نه يم چي ئې راوستــــــــــــــــم له كومه
بيا مي كومي خواته استوي چي دورمه !
شپږم : له خطابه و غيبت ته التفات : لكه دا چي پلار زوى ته نصيحت كوي او ورته وايي : ” زمرى جانه ! زما خبري واوره، ستا دپاره وايم، زه زمرى د ځان زوى بولم نو كه زمرى اوس لوى شوي وي او ځان تر ما پوه بولي دا نو بېله خبره ده.”
(16) اعداد :
دا صنعت داسي دى چي د ممدوح څو صفتونه او يا نور شيان پرله پسې راوړه شي، لكه خوشحال چي وايي :
ناز، نخرې، مهر، خندا، فتنې، جنګونه
د خپل يار سره هم تا زده دا رنګونـــــــــه
(17) تنسيق الصفات :
څو صفتونه پرله پسې راوړل دي ، لكه عبدالقادر خان چي وايي :
پر لاري تلمه، په مخه راغله، يوه دلبره، پري رخســـــــــــاره
د لمر په شانه، لاترې روښانه، په ښكلي مخ وه هغه نګاره
غاړه بلنده، خاطر پسنده، عنبرين بويه، ياسمن مــــــــــــويه
په شونډو لعله، په زړه الماسه، په سپينو غاښو درشهواره
بې ميو مسته،خوړه نيست وهسته، ډكه له نازه خالي له نيازه
سر تر قدمه ثابته روغه، له هره عيبه پاكـــــــــــــــــــــــــــــــه ويزاره
(18) حشو حشو :
حشو په نظم او نثر كي معترضه جمله ده، ياهغه زايد كلام دى چي د جملې په منځ كي واقع شي، علي خان وايي :
اوس مي څه زده “باقي دا” چي له څه راغى
ځي به چېرته سوربا پلي زمـــــــــــــــــــا روح ؟
حشو پر درې ډوله ده : قبيه، متوسطه، مليحه _ قبيه حشو د كلام قيمت وركوي.
(19) تجاهل العارف :
تجاهل العارف دادى چي ويونكى يا ليكونكى قصداً خپل ځان ناپوه واچوي كه څه هم واقعه ورته معلومه وي خو د يو نزاكت دپاره خپله ناداني ښكاره كړي لكه علي خان چي وايي :
دا د دلبر مخ دى چي له شاله نيم ليده شي ؟
يازيړوټي لمر دى چي ښكاريږي نيم له غره ؟
(20) مدح ما يشبه الذم :
مدح مايشبه الذم دادى چي داسي مدح وشي چي د ذم سره مشابهه وي لكه شمس الدين چي د خپل آس مدح كوي :
تر ولاړ داوبو تېز دى په رفتار كي
د ګانټې مزل په مياشت وهي تنها
(21) ذم ما يشبه المدح :
دا داسي دى چي داسي ذم وشي چي دمدح سره مشابهه وي لكه علي خان چي وايي :
عاشقانو به فرياد بې شانه نه كــــــــــــــړو
معشوقې كه په يو شان واى نا انصافي
(22) ارسال المثل :
دا صنعت داسي دى چي يو متل يا يو مشهوره جمله په نظم كې راوړه شي لكه عبدالعظيم چي دا متل “دګورشپه نه په كور كيږي” په يوه بيت كي راوړى دى :
د ګور شپه چېر دچا نه په كور كيږي
غم د چا په خوشحالۍ كلـــــه بدليږي
(23) ارسال المثلين :
دا دادى چي دوه متلونه په يوه بيت كي راوړي، لكه خوشحال خان چي وايي :
وايي چي : “له ځانه په اولاد وي پېرزوينه”
خداى په كارواني په اصلي والــــــي اوبه ”
(24) سوال و جواب :
د سوال و جواب معنى خو ښكاره ده ، شمس الدين كاكړ وايي :
ما وې ستا د مخ وګل ته مي لار نشته
دې وې كړه په شپه ژړا ما وې په سترګو
(25) ښه او بد :
ښه او بد هغه صنعت دى چي په پارسي ئې زشت او زيبا بولي هغه دادى چي په لومړى مصرع كي ښكنځل او په دوهمه كي بيرته مدح ځيني جوړه شي، شمس الدين وايي :
بد ښه
يو وار ما واخيستاى پښي د خپل نګار
چي مي رنګ كړاى په نكريځو ګل انار
ته ويده وې ما به درسته شپه كولې
بارى ستا په باب دعا هزار هزار
كه ئې يو ځله پر سگر ورباندي كښينې
رنځ د هجر به شي دفع د بيمار
بند ئې خلاص كه پورتې ونيسه پخپله
مخ پوټى په نقاب نه ښايي د يار
كه هر څو پر موټه زور كړم درست په نه ځي
په رقيب كي ځما غشى د آزار
په مدار مدار بې كاږم چي خوږ نه شي
د باڼو په ستني ستا د پوندي خار
څو پر سپور يې باندي ښوره شمس الدينه !
د عشق اوښ پر لاري كله ځـــــــــــــــــي هموار
(26) اطراد :
اطراد هغه صنعت دى چي په نظم يا نثر كي د ممدوح نوم او د ممدوح د پلار نوم د ولادت په ترتيب ذكر كړي لكه په بيت كي چي دا جمله راوړي : “الامير ابن الامير ابن الامير” يا نور …
(27) توجيهه :
دا صنعت محتمل الضدين هم بولي او داسي دى چي يو كلام د دوو مختلفو وجهو احتمال ولري لكه دعربي دا شعر چي په يوه سترګه ړوند خياط ته چا ويلى وْ :
خاط لي عمر وقبا ليث عينهُ سوا
يعني كشكي ستا دواړي سترګي سره برابري واى، نو دا معنى هم وركوي چي كشكي ړوند واى، او دا معنى هم وركوي چي كشكي دي دواړي سترګي جوړي واى.
يا په پښتو كي چي وايي : “احمد ډېر غوړ سړى دى” دواړى توجهي روا دى : يوه دا چي كالي ئې غوړ دي او بل دا چي كالي ئې ډېر پاك او مفشن دي.
