مدیریت اختلاف

اختلاف و تفاوت، در شکل، رنگ، زبان، اندیشه، دانش، استعداد، عقیده و دین، در حیات انسانی یک امر طبیعی است: (‏وَلَوْ شَاءَ رَبُّكَ لَجَعَلَ النَّاسَ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَا يَزَالُونَ مُخْتَلِفِينَ‏)(هود/118) ‏»اگر پروردگارت مي‌خواست، مردمـــان را ملّت واحدي می گردانید (و پيرو آیين يگانه‌اي مي‌نمود) ولي آنان هميشه (در همه ی امور زنده گی) متفاوت خواهند ماند«.  ‏ ‏

اختلاف نه تنها در حیات انسان، بلکه از قوانین حاکم برهستی نیز می باشد؛ قرآن کریم در بسا آیات به طور صریح تفاوت در میان اشیاء را بیان می دارد و عقل و خرد انسانی را متوجه تفاوت در زمین و آسمان ومیوه ها و درختان کوه ها و دریاها و و رنگ و زبان انســان ها و… می کند و آن را از نشانه هاي بزرگ آفرينش می داند و خردمندان و فرزانه گان را متوجه این حقیقت می کند که تفاوت و اختلاف، جزء نظام هستی و از اسباب رشد بشریت است.

برای روشن شدن این مفهوم که انسان ها در عقاید و باور ها پیوسته اختلاف خواهند داشت و تثبیت آن در اندیشه ها، الله متعال می فرماید:
(لِكُلٍّ جَعَلْنَا مِنْكُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجًا وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَعَلَكُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَكِنْ لِيَبْلُوَكُمْ فِي مَا آتَاكُمْ فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِيعًا فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ) (مائده/48) ‏
» براي هر ملّتي از شما راهي و برنامه‌اي قرار داده‌ايم. اگر الله مي‌خواست همه‌ي شما را ملّت واحدي مي‌كرد و امّا (الله چنين نكرد) تا شما را در آنچه (از شرائع) به شما داده است بيازمايد. پس (فرصت را دريابيد و) به سوي نيكي ها بشتابيد  بازگشت همه ی تان به سوي الله خواهد بود، و از آنچه در آن اختلاف مي‌كرده‌ايد آگاه تان خواهد كرد«.  ‏ ‏

باید خاطر نشان کرد که در آیه ی فوق الله متعال وجود اختلاف در آیین و برنامه ی زنده گی را برای انسان ها تصریح می کند و با احترام به عقل انسانی او را در اختیار بهترین روش و آیین آزاد می گذارد، بنا بر این اختلاف انسان ها در افکار و اندیشه و تصور و باورها و عادات و تقالید امری شگفت و عجیب نیست بلکه تلاش برای این که همه مردم بر یک اندیشه و فکر و فرهنگ جمع شوند و در کل یک نیت و عقیده و باور داشته باشند، بسیار عجیب  است؛ زیرا این تلاش در راستای برداشتن قانونی است که الله جل جلاله  آن را طبیعت هستی قرار داده و برای زنده-گی بشر ضروری و مفید دانسته است.

اختلافات فقهی در میان دانشمندان اسلامی از عصر صحابه تا امروز یک امر طبیعی تلقی می شود و دلیلی بر بالنده گی و رشد روز افزون دانش و فرهنـگ اســـلامی می باشد و از نشانه های سلامت فکری جامعه. بنا بر این تلاش برای جمع کردن مردم پیرامون یک رأی و نظر مشخص در احکام عبادات و معاملات و فروعات دینی تلاشی بیهوده و بدون ثمر و ساده گی آشکار است. زیرا اختلاف در فهم احکام فرعی شریعت، امری انکار نا پذیر است و این ضرورت را طبيعت دين، زبان و طبیعت بشری و قانون حاکم بر هستی الزامی می سازد.

نا گفته نماند که عدم توجه به این حقیقت و تلاش زور مدارانه در راستای هم اندیشه ساختن تمام مردم، در طول تاریخ سبب بروز کشمکش ها و فتنه ها شده و چه بسا روند بالنده گی و رشد اندیشه و فرهنگ را که فضای باز برای تبادل دیدگاه ها را می خواهد به چالش جدی مواجه ساخته و آن برهه از  تاریخ به نام عصر انحطاط و ایستایی اندیشه مسمی شده است.
در این مقام باید به صراحت گفت که: اسلام اختلاف و تفاوت را در تمام عرصه ها از طبیعت هستی می داند، از این رو نمی گوید اختلاف باید برداشته شود بلکه می خواهد که اختلافات را مدیریت و تنظیم کنیم؛ بدین معنا که نخست در پرتو آیات قرآنی و آیات کونی، اختلاف را به عنوان یک پدیده ی دایمی در طبیعت بشر و هستی قبول کنیم و سپس با توجه به منشأ و ریشه های اختلاف آن را دسته بندی و نوع رشد دهنده و باز دارنده از رشد و بالنده گی را از هم تفکیک کنیم.

برای بهتر مدیریت کردن این پدیده باید بدانیم که اختلافات بشر، در فکر و دیدگاه و موقف به یکی از دو منشأ و ریشه بر می گردد که یکی همان علم و عقل و نظر است که در اصطلاح بدان (اختلاف علمی) می گویند و مورد پسند شریعت و یک امر طبیعی به ویژه در میان صاحبان دانش و اندیشه و خرد است و با این نوع اختلاف، دانش رشد می کند و مکاتب و مدارس فکـــری بالنده می گردد و تمدن ها قد می کشد و این همان اختلافی است که رحمت خوانده شده و اگر جامعه از چنین اختلافاتی که دانش و اندیشه را رشد دهد، خالی باشد جامعه یی است مریض و عقیم!

ریشه یی دیگـری که برای اختلافات می توان جستجو کرد همان خود پسندی و مصلحت است؛ فرق نمی کند این مصلحت جویی فردی باشد و یا برای، گروه و حزبی خاص، در هر صورتش اصطلاحاً برایش (اختلاف مصلحت جویانه) می گویند و این نوع اختلاف بیشتر انگیزه اش تقابل مصلحت های شخصی و یا گروهی و از اسباب بروز دشمنی، تفرقه و فساد در خشکه و دریا می باشد و این همان نوعی از اختلاف است که قرآن آن را (عذاب) می خواند:
(قُلْ هُوَ الْقَادِرُ عَلَى أَنْ يَبْعَثَ عَلَيْكُمْ عَذَابًا مِنْ فَوْقِكُمْ أَوْ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِكُمْ أَوْ يَلْبِسَكُمْ شِيَعًا وَيُذِيقَ بَعْضَكُمْ بَأْسَ بَعْضٍ) (انعام/65)
»بگو: الله مي‌تواند كه عذاب بزرگي از بالاي سر تان و يا از زير پاهاي تان بر شما بگمارد و يا اين كه كار را بر شما به هم آميزد و دسته‌دسته و پراكنده گرديد و برخي از شما را به جان برخي ديگر اندازد و گرفتار هم ديگر سازد«.

آری اختلافات بشر دو منشا دارد؛ نخست عقل و علم که رحمتی از جانب الله متعال است و دوم مصلحت و سود جویی که عذاب و هلاکت تلقی می شود. حال با همین شناخت و دسته بندی است که می توان اختلافات را مدیریت کرد و افراد و گروه-ها را نیز حسب اندیشه، علم و دانش و مصلحت های شان در جامعه دسته بندی کرد.

البته مدیریت اختلاف امری نیست که تنها بتوان به صورت فردی و یا توسط گروهی خاص و یا حکومت آن را انجام داد؛ بلکه این جامعـــه و مردم اند که می توانند از امر مدیریت اختلاف کامیاب بدر آیند البته این مهم زمانی تحقق پذیر است که تمام علمای دینی، اندیشمندان، نهادهای مدنی، رسـانه ها و همه افراد دل سوز که می توانند بر افکار عمومی اثر گزار باشند، با وحدت عمل در جهت تفهیم این حقیقت برای همه اقشار ملت هم نوا گردند و فرهنگ اختلاف پسندیده و تمدن ساز را باز سازی کنند و فضا را برای رشد اندیشه، گشایش مکاتب فکری و نهادهای علمی و اصلاحی فراهم آورند.

عبدالقدیر صالحی