سوء ظن(بد گمانی)
تعریف سوء ظن:
سوء اسم جامعی از آفتها و بیماریها است و همچنان به معنای فجور ومنکر آمده است، وظن به معنای علم غیر یقینی می باشد و گاهی به معنای یقین هم استعمال می گردد.
ماوردی سوء ظن (بد گمانی) را به معنای عدم اعتماد به کسی که اهل اعتماد باشد، تعریف کرده است. وابن قیم می گوید: سوء ظن یعنی پر کردن قلب با گمانه زنی های زشت در مورد مردم.
بد گمانی در قرآن و سنت:
(1) الله متعال می فرماید: « ثُمَّ أَنزَلَ عَلَيْكُم مِّن بَعْدِ الْغَمِّ أَمَنَةً نُّعَاسًا يَغْشَى طَآئِفَةً مِّنكُمْ وَطَآئِفَةٌ قَدْ أَهَمَّتْهُمْ أَنفُسُهُمْ يَظُنُّونَ بِاللّهِ غَيْرَ الْحَقِّ ظَنَّ الْجَاهِلِيَّةِ يَقُولُونَ هَل لَّنَا مِنَ الأَمْرِ مِن شَيْءٍ قُلْ إِنَّ الأَمْرَ كُلَّهُ لِلَّهِ يُخْفُونَ فِي أَنفُسِهِم مَّا لاَ يُبْدُونَ لَكَ يَقُولُونَ لَوْ كَانَ لَنَا مِنَ الأَمْرِ شَيْءٌ مَّا قُتِلْنَا هَاهُنَا قُل لَّوْ كُنتُمْ فِي بُيُوتِكُمْ لَبَرَزَ الَّذِينَ كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقَتْلُ إِلَى مَضَاجِعِهِمْ وَلِيَبْتَلِيَ اللّهُ مَا فِي صُدُورِكُمْ وَلِيُمَحَّصَ مَا فِي قُلُوبِكُمْ وَاللّهُ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ»[آل عمران: 154] یعنی: سپس [خداوند] بعد از آن اندوه آرامشى [به صورت] خواب سبكى بر شما فرو فرستاد كه گروهى از شما را فرا گرفت و گروهى [تنها] در فكر جان خود بودند و در باره خدا گمانهاى ناروا همچون گمانهاى [دوران] جاهليت مىبردند مىگفتند آيا ما را در اين كار اختيارى هست بگو سررشته كارها [شكستيا پيروزى] يكسر به دستخداست آنان چيزى را در دلهايشان پوشيده مىداشتند كه براى تو آشكار نمىكردند مىگفتند اگر ما را در اين كار اختيارى بود [و وعده پيامبر واقعيت داشت] در اينجا كشته نمىشديم بگو اگر شما در خانههاى خود هم بوديد كسانى كه كشته شدن بر آنان نوشته شده قطعا [با پاى خود] به سوى قتلگاههاى خويش مىرفتند و [اينها ] براى اين است كه خداوند آنچه را در دلهاى شماست [در عمل] بيازمايد و آنچه را در قلبهاى شماست پاك گرداند و خدا به راز سينهها آگاه است.
(2) و می فرماید:« وَمَا كُنتُمْ تَسْتَتِرُونَ أَنْ يَشْهَدَ عَلَيْكُمْ سَمْعُكُمْ وَلا أَبْصَارُكُمْ وَلا جُلُودُكُمْ وَلَكِن ظَنَنتُمْ أَنَّ اللَّهَ لا يَعْلَمُ كَثِيرًا مِّمَّا تَعْمَلُونَ وَذَلِكُمْ ظَنُّكُمُ الَّذِي ظَنَنتُم بِرَبِّكُمْ أَرْدَاكُمْ فَأَصْبَحْتُم مِّنْ الْخَاسِرِينَ»[فصلت: 22- 23]. یعنی: و [شما] از اينكه مبادا گوش و ديدگان و پوستتان بر ضد شما گواهى دهند [گناهانتان را] پوشيده نمىداشتيد ليكن گمان داشتيد كه خدا بسيارى از آنچه را كه مىكنيد نمىداند. و همين بود گمانتان كه در باره پروردگارتان برديد شما را هلاك كرد و از زيانكاران شديد.
(3) همچنان می فرماید:« يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيرًا مِّنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَلا تَجَسَّسُوا وَلا يَغْتَب بَّعْضُكُم بَعْضًا أَيُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَن يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتًا فَكَرِهْتُمُوهُ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَّحِيمٌ»[الحجرات:12]. یعنی: اى كسانى كه ايمان آوردهايد از بسيارى از گمانها بپرهيزيد كه پارهاى از گمانها گناه است و جاسوسى مكنيد و بعضى از شما غيبت بعضى نكند آيا كسى از شما دوست دارد كه گوشت برادر مردهاش را بخورد از آن كراهت داريد [پس] از خدا بترسيد كه خدا توبهپذير مهربان است.
(4) و پیامبر صلی الله علیه وسلم می فرماید:« إياكم والظنَّ، فإنَّ الظنَّ أكذب الحديث» (از گمان بپرهیزید، زیرا که گمان دروغ ترین سخن).
(5) صفیه دختر حیی (رضی الله عنها) همسر پیامبر صلی الله علیه وسلم گفته است: پیامبر صلی الله علیه وسلم اعتکاف نشسته بود، یک شب به نزدش رفتم تا زیارتش کنم، مدتی با ایشان صحبت کردم سپس بر خاستم تا به خانه برگردم، با من برخاست تا مرا تا خانه ام همراهی کند، دو مرد از مردم انصار از آنجا گذر کردند، هنگامی که پیامبر صلی الله علیه وسلم را دیدند تیزتر گام برداشتند، پیامبر صلی الله علیه وسلم برای شان گفت: کمی انتظار بکشید، این زن صفیه دختر حیی است(همسرم)، گفتند: سبحان الله ای رسول الله!! آنحضرت فرمود: شیطان در وجود انسان از مجرای خون حرکت می کند، ترسیدم که نشود در قلبهای شما حرف زشتی را افکند» .
(6) ابو امامه از پیامبر صلی الله علیه وسلم نقل کرده که فرموده است:« هرگاه امیر در مردم امور شک و تردید آور را جستجو و تعقیب کند باعث فساد در آنها می شود»
حضرت علی رضی الله عنه می گوید:« از عدالت به دور است که در مورد اشخاص معتمد و متقی بر گمان قضاوت نمایی».
حضرت ابن عباس رضی الله عنه گفته است:« خداوند متعال بر مؤمن، خون، مال و ناموس مؤمن را حرام گردانیده است، واینکه در حق او گمان بد داشته باشد».
آثار بد گمانی:
(1) بد گمانی سبب وقوع در شرک و بدعت و گمراهی می شود.
(7) بد گمانی صفت هر مبتدع می باشد. الله متعال فرموده است:« وَذَلِكُمْ ظَنُّكُمُ الَّذِي ظَنَنتُم بِرَبِّكُمْ أَرْدَاكُمْ فَأَصْبَحْتُم مِّنْ الْخَاسِرِينَ»[فصلت: 23]. یعنی: و همين بود گمانتان كه در باره پروردگارتان برديد شما را هلاك كرد و از زيانكاران شديد.
(1) بد گمانی سبب می شود که صاحب آن مستحق لعنت وغضب الله گردد.
الله متعال می فرماید:« وَيُعَذِّبَ الْمُنَافِقِينَ وَالْمُنَافِقَاتِ وَالْمُشْرِكِينَ وَالْمُشْرِكَاتِ الظَّانِّينَ بِاللَّهِ ظَنَّ السَّوْءِ عَلَيْهِمْ دَائِرَةُ السَّوْءِ وَغَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَلَعَنَهُمْ وَأَعَدَّ لَهُمْ جَهَنَّمَ وَسَاءتْ مَصِيرًا»[الفتح: 6]. یعنی: و [تا] مردان و زنان نفاقپيشه و مردان و زنان مشرك را كه به خدا گمان بد بردهاند عذاب كند بد زمانه بر آنان باد و خدا بر ايشان خشم نموده و لعتشان كرده و جهنم را براى آنان آماده گردانيده و [چه] بد سرانجامى است.
(2) بد گمانی برای انسان اخلاق زشت را به ارث می گذارد. مانند: بزدلی، بخل، تنگ چشمی، کینه، حسد و بد بینی.
(3) کسی که بد گمان باشد عملش هم بد است.
(4) بد گمانی سبب کینه و دشمنی می شود.
(5) بد گمانی سبب دنبال کردن و گرد آوری عیوب مردم می شود.
(6) بد گمانی سبب مشکلات خانوادگی می شود.
(7) گمان بد ثقه واعتماد در میان مؤمنان را بر می چیند.
(8) بد گمانی از درهای شیطان است که انسان را در گناهان کبیره و بزرگ می افکند.
(9) بد گمانی سبب بیماری قلب شده و نشانه خبث باطنی می باشد.
(10) بد گمانی سبب می گردد که به دیگران هیچ اعتماد صورت نگیرد.
اسباب وقوع در بد گمانی:
(1) جهل ونادانی و بدنیتی و کج فهمی.
(2) پیروی هوای نفس و اصدار احکام عام بر مردم.
(3) همراهی و دوستی با اهل فسق و فجور.
(4) دیده شدن در جاهای شک و تردید وفجور. یکی از اسبابی که مردم درحق شخصی بد گمان شوند، دیده شدن او در جاهایی است که باعث شک و تردید در او گردد.
(5) کینه و حسد در برابر کسی که مورد بد گمانی قرار می گیرد.
(6) غیرت بیش از حد و فوق العاده. حضرت علی می فرماید: درمورد خانواده ات بیش از اندازه غیرت نداشته باش.
وسائل کمک کننده بر ترک بد گمانی:
(1) پناه بردن به الله متعال و توقف از بدگمانی.
(2) شناخت و معرفت اسماء و صفات الله متعال.
(3) بد گمانی در حق خویش و متهم کردن آن به تقصیر و کوتاهی.
(4) مداومت بر محاسبه نفس و طلب مغفرت.
(5) ترک تحقق بدگمانیها.
(6) تأویل کردن آنچه که ظاهر آن زشت می نماید و برای آن راه خروج را جستجو کند. حضرت عمر رضی الله عنه می فرماید: برای هیچ مسلمانی جواز ندارد هنگامی که سخنی را از مسلمانی می شنود نسبت بدان بد گمان باشد.
(7) عدم همراهی وهمنشینی با کسی که مبتلا به بد گمانی شده است. ابو حاتم بستی می گوید: بر شخص عاقل لازم است که از اهل ریب دوری گزیند تا خود مورد شک و ریب واقع نشود. همانگونه که همنشینی نیکوکاران باعث خیر و همراهی با بدکاران باعث شر می شود.
(8) دوری از جاهای تهمت و شک آفرین.
تألیف: داکتر عبدالصبور فخری
