چگونگی ذکر پیامبر صلي الله عليه وسلم در دل شب
حضرت عبدالله بن عباس رضی الله عنهما می گوید: وقتی رسول الله صلی الله علیه وسلم در دل شب به نماز (در حضور خدایش) می ایستاد، چنین نیایش می کرد: (اللَّهُمَّ لَكَ الْحَمْدُ أَنْتَ نُورُ السَّمَوَاتِ وَالأَرْضِ وَلَكَ الْحَمْدُ أَنْتَ قَيَّامُ السَّمَوَاتِ وَالأَرْضِ وَلَكَ الْحَمْدُ أَنْتَ رَبُّ السَّمَوَاتِ وَالأَرْضِ وَمَنْ فِيهِنَّ أَنْتَ الْحَقُّ وَوَعْدُكَ الْحَقُّ وَقَوْلُكَ الْحَقُّ وَلِقَاؤُكَ حَقٌّ وَالْجَنَّةُ حَقٌّ وَالنَّارُ حَقٌّ وَالسَّاعَةُ حَقٌّ اللَّهُمَّ لَكَ أَسْلَمْتُ وَبِكَ آمَنْتُ وَعَلَيْكَ تَوَكَّلْتُ وَإِلَيْكَ أَنَبْتُ وَبِكَ خَاصَمْتُ وَإِلَيْكَ حَاكَمْتُ فَاغْفِرْ لِى مَا قَدَّمْتُ وَأَخَّرْتُ وَأَسْرَرْتُ وَأَعْلَنْتُ أَنْتَ إِلَهِى لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ).

«خدایا! تو را سپاس می گویم و فقط تو شایسته ی ستایشی! (خدایا!) تو (با) نور (خویش) آسمانها و زمین و آنچه در کاینات است، فروزان کرده یی! و ستایش، سزاور توست! (به خاطری که) تو آسمانها و زمین و تمام عالم را (به قدرت خویش) نظام بخشیده یی! و تو شایسته ستایشی (به اینکه) تو پروردگار آسمانها و زمین و تمام کاینات، هستی! (خدایا! به یگانگی و پرستش) تو بر حق هستی! و وعده ات (به حشر و نشر و کتاب و میزان و جنت و دوزخ و…) حق است! و آنچه فرموده یی حق است! و شرف دیدارت (برای مؤمنان در بهشت) حق است! و دوزخ (هم) حق است! و (فرا رسیدن روز) رستخیز حق است! خدایا (به رمز انقیاد و بندگی) بر تو تسلیمم، و بر (یگانگی و خدایی) تو ایمان دارم! و (از دنیا و آنچه در دنیاست بریده ام و) بر تو توکل کرده ام! و (از هر چیز و هر جهت، روی گردانیده و) به سوی تو برگشته ام! و به خاطر رضای تو (با سرکشان و ستمگران) دشمنی ورزیده ام! و به منظور کسب رضای تو، به حل قضایا و مصالح مردم پرداخته ام! پس بیامرز از (گناهان) من، آنچه که در گذشته های دور و نزدیک انجام داده ام، و آنچه که پنهانی یا آشکار مرتکب آن شده ام، و آنچه که تو بهتر از من میدانی! هیچ معبودی (شایسته پرستش و بندگی) غیر از تو (در عالم) نیست». (2،ج2/ص184«1844»).

ابی سلمه بن عبد الرحمن رضی الله عنه می گوید: از مادر مؤمنان، عایشه صدیقه رضی الله عنها پرسیدم که پیامبر صلی الله علیه وسلم وقتی به هنگام شب قیام می فرمود، نمازش را به کدام دعا آغاز می کرد؟ گفت: وقتی در شب، قیام می فرمود، نمازش را با این نیایش آغاز می فرمود: «بار آلها که پروردگار جبرئیل و میکائیل و اسرافیلی! آفریننده آسمانها و زمینی، عالم به امور غیبی و محسوساتی! فقط تو میان بنده گانت، بر سر آنچه اختلاف دارند، (در روز قیامت به حق) فیصله می نمایی! آنجایی که مردم در میان هم اختلاف می ورزند، مرا به سوی حق هدایت بفرما؛ فقط تو رهنمون می سازی کسی را که بخواهی به راه راست» (2،ج2/ص185«1847»).

عاصم بن حمید رضی الله عنه می گوید: از عایشه رضی الله عنها پرسیدم که وقتی رسول الله صلی الله علیه وسلم به قیام اللیل می پرداخت، نمازش را به کدام اذکار شروع می کرد؟ گفت: از مسئله ای پرسیدی که تا حال کسی در باره ی آن، از من نپرسیده بود! رسول اکرم صلی الله علیه وسلم ده بار (خدایش را به بزرگی یاد می کرد و می گفت) «الله أکبر»، ده بار (ثنا و ستایش الهی را به جا می آورد و می گفت) «الحمد لله»، ده بار (خدا را به یگانگی اش ذکر می کرد) «لا إله إلا الله» و ده بار (از خداوند مغفرت می خواست و) «أستغرُالله» می گفت؛ سپس (به حضور خدایش چنین) نیایش می کرد: (اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِى وَاهْدِنِى وَارْزُقْنِى وَعَافِنِى، أعَوذُ بالله مِنْ ضِيقِ الْمَقَامِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ) «بار الها! مرا ببخش، و هدایتم بفرما، و عافیت نصیبم کن؛ پناه می برم به الله جل جلاله از تنگنایی روز رستاخیز!». (4، ج1/279«766»).

چگونگی نماز پیامبر صلي الله عليه وسلم در شب
عبدالله بن عباس رضی الله عنهما می گوید: شبی را به نزد خاله ام میمونه (که از جمله ازواج مطهرات پیامبر صلی الله علیه وسلم بود) به سر بردم؛ رسول الله صلی الله علیه وسلم به هنگام شب از بسترش برخاست، و به قضای حاجت رفت و پس از آن، چهره و دستان مبارک را شست و دوباره به خواب رفت؛ لحظه ای بعد، از جایش بلند شد و به نزد مشک آب رفت و دهانه مشک را (که با رشته ای بسته بود) گشود، سپس وضوء گرفت در میان دو وضوء (یعنی یکی وضوء ای که پیشتر از آن تذکر رفت و وضوء دوم برای نماز بامداد)، و بر آن نیافزود، اما در وضوء اش خیلی اهتمام ورزید؛ آنگاه به نماز ایستاده شد؛ در این هنگام من از جای خود برخاستم و آهسته از حجره بیرون شدم تا گمان نبرد که برای مراقبت از وی بیدار بوده ام، پس وضوء گرفتم و به جانب چپ آن حضرت صلی الله علیه وسلم ایستادم، سپس از دستم گرفت و به جانب راست خویش ایستاده ام کرد؛ البته نماز رسول الله صلی الله علیه وسلم در شب، طبق معمول، سیزده رکعت بود؛ بعد از نماز به یک پهلو خوابید تا آنکه آواز نفس کشیدنش در خواب بلند شد، وهمیشه وقتی به خواب می رفت، صدای نفس کشیدنش شنیده می شد؛ آنگاه حضرت بلال رضی الله عنه آمد و برای نماز بامداد اذان گفت، پس برخاست و بدون آنکه وضوء بگیرد، به نماز ایستاده شد؛ و در مناجات با خدایش می گفت: (اللَّهُمَّ اجْعَلْ فِى قَلْبِى نُورًا وَفِى بَصَرِى نُورًا وَفِى سَمْعِى نُورًا وَعَنْ يَمِينِى نُورًا وَعَنْ يَسَارِى نُورًا وَفَوْقِى نُورًا وَتَحْتِى نُورًا وَأَمَامِى نُورًا وَخَلْفِى نُورًا وَعَظِّمْ لِى نُورًا) «خدایا! قلبم را با نور ایمان صیقل ده، و چشمم را با آن روشنی بخش، و گوشم را نیز منور فرما، و به جانب راستم نوری قرار ده و جانب چپم را نیز روشن کن، و بالای سرم را منور ساز و پایین پایم را نیز روشن گردان، و پیش رویم را درخشان کن، و پشت سرم نوری قرار ده، و نوری بزرگ برایم عنایت کن». (2، ج2/ص178«1824»). (امام مالک رحمه الله به عدم نقض وضو در صورت خواب خفیف از همین حدیث و مانند آن استدلال می نماید. به مذهب احناف نیز هنگامی که مقعد به زمین قرار گرفته باشد، و به چیزی تکیه یا به پشت و پهلو دراز نکشیده باشد، خواب ناقض وضو نیست –مترجم).

حذیفه بن یمان رضی الله عنه می گوید: «شبی با رسول الله صلی الله علیه وسلم به نماز ایستادم، سوره‌ی بقره را شروع کرد، با خود گفتم بعد از قرائت صد آیه، به رکوع خواهد رفت، اما از آن گذشت؛ گفتم: بعد از قرائت دو صد آیه به رکوع می رود، از آن هم عبور کرد، با خود گفتم: تمام سوره را در یک رکعت می‌خواند، آن را خواند، سپس آل عمران را شروع کرد، آن را نیز به اتمام رسانید، گفتم به رکوع خواهد رفت، اما به رکوع نرفت و سوره‌ی نساء را شروع کرد، آنرا به صورت مترسل (بیان مخارج حروف و ادای حقوق آنها) تلاوت فرمود، هرگاه بر آیه‌ی می گذشت که در آن تسبیح بود، تسبیح می‌گفت، و اگر بر آیه‌ی گذر می‌کرد که در آن دعا بود، دعا می فرمود، و اگر بر آیه‌ی می گذشت که در آن «تعوّذ» بود اعوذ بالله (پناه می‌برم بر خدا) می‌گفت، بعد به رکوع رفت و آنرا به مقدار قیام طول داد ودر آن می‌گفت «سبحان ربي العظیم» (منزه است پروردگارم که بزرگوار است) بعد گفت: «سمع الله لمن حمده» (خداوند می شنود از بنده اش، وقتی حمد و ثنایش را می گوید) و آنرا نیز به اندازه رکوع طول داد، بعد به سجده رفت و در آن می‌گفت «سبحان ربّي الأعلی» (منزه است پروردگار والاشانم) و آن را تقریباً نزدیک به قیامش طول داد». (2، ج2/ص186«1850»).

سنت پیامبر صلي الله عليه وسلم به هنگام قضایی نماز شب
حضرت عایشه رضی الله عنها می گوید: گهگاهی که خواب بر پیامبر صلی الله علیه وسلم چیره می شد یا بیماری ای بر وی عارض می گردید که نمی توانست نماز شب بخواند، در جریان روز، دوازده رکعت نماز می خواند. (2، ج2/ص168«1773»).

سنت پیامبر صلي الله عليه وسلم در ادای نوافل و شب زنده داری
ابن قیم رحمه الله می گوید: «رسول الله صلی الله علیه و سلم به گونه ی عام نمازهای سنت و نوافل، به ویژه سنت نماز مغرب را در خانه اداء می کرد؛ و به ده رکعت سنت (در یک شبانه روز)، همیشه اهتمام می ورزید که عبارت اند از: دو رکعت قبل از ظهر، دو رکعت بعد از ظهر، دو رکعت بعد از مغرب، دو رکعت بعد از خفتن، و دو رکعت قبل از نماز صبح. بدون شک، به دو رکعت سنت نماز صبح، بیشتر از همه اهمیت می داد؛ چنانچه هیچ گاه نه در سفر و نه در حضر، دو رکعت سنت صبح و نماز وتر را ترک کرده بود. و عادت داشت که بعد از ادای سنت نماز صبح، به قصد استراحت، ساعتی به پهلوی راست دراز می کشید». (10/ج1/ص315).

آن حضرت صلی الله علیه وسلم بیشتر اوقات، نماز شب را ایستاده اداء می کرد، و گاهی نشسته به نماز می پرداخت و زمانیکه قرائتش به پایان نزدیک می شد، ایستاده می شد و سپس رکوع می کرد؛ نماز وتر را احیاناً در اول شب، و گاهی در نصف شب و زمانی در آخر شب اداء می کرد و می فرمود: نمازهای تان را از طرف شب به وتر خاتمه دهید. (1، ج1/ص179«460»).

در نمازهای شب، گاهی خفیه و زمانی به آواز بلند قرائت می فرمود؛ و همانطور: احیاناً قرائت را طول می داد و گاهی کوتاه می کرد. و طبق معمول در نمازهای وتر، سوره های «سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى» و «قُلْ يَا أَيُّهَا الْكَافِرُونَ» و «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ» را به ترتیب در هر رکعت می خواند. وقتی از نماز فارغ می گشت، سه بار به آواز بلند «سبحان الملک القدوس» می گفت و در کلمه سوم به قدری مَد می کشید. (5، ج1/ص449«1435»)

بخشی از اذکار بامدادی و شامگاهی آن حضرت صلی الله علیه وسلم
خداوند در قرآن کریم فرموده است: (وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَقَبْلَ غُرُوبِهَا) «قبل از طلوع آفتاب و پيش از غروب آن، به پرستش و ستايش پروردگارت مشغول شو». (طه/130).
وقت اذکار بامدادی، اندکی بعد از نماز فرض صبح تا پیشتر از طلوع آفتاب و زمان اذکار شامگاهی، اندکی بعد از نماز عصر تا پیشتر از غروب آفتاب است. رسول اکرم صلی الله علیه وسلم به این اذکار، همیشه اهتمام می ورزید و آن را برای امتش تعلیم می داد. از آن جمله:
خواندن آیت الکرسی. (7، ج2/ص286«3030»).
سه بار خواندن هریک از سوره های: «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ» و «قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ» و «قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ».(4،ج1/ص546«1464»).
(الٌلهم أنت ربي لا إله إلا أنت خلقتني وأنا عبدك وأنا على عهدك ووعدك ما استطعت أعوذ بك من شر ما صنعت أبوء لك بنعمتك علي وأبوء لك بذنبي فاغفر لي فإنه لا يغفر الذنوب إلا أنت). «بار الها! تو پروردگار منی! هیچ معبودی بر حق، غیر از تو نیست، تو مرا آفریده یی و من بنده ی تو ام، و من در تعهد و وعده ای که با تو دارم، در حد توان خویش پابندم، پناه می برم بر تو از شر آنچه که انجام داده ام، آنچه از نعمت بر من عنایت کرده یی، اعتراف می کنم، و به گناهانم به حضورت اقرار می ورزم، پس مرا ببخش، برای آنکه هیچ آمرزنده ای غیر تو نیست». (1،ج5/ص2332«5947»).

(اللَّهُمَّ مَا أَصْبَحَ بِى مِنْ نِعْمَةٍ أو بِأحدٍ مِن خَلقِکَ فَمِنْكَ وَحْدَكَ لاَ شَرِيكَ لَكَ فَلَكَ الْحَمْدُ وَلَكَ الشُّكْرُ«بار خدایا! هیچ نعمتی به هنگام صبح برای من نرسیده است، یا به کدام یکی از مخلوقاتت، مگر اینکه از جانب توست که تو یگانه هستی و هیچ شریکی نداری! تمام ستایش و سپاس، فقط شایسته ی توست. (4، ج4/ص477«5075»).

و در شامگاهی می گفت: (الَّلهم ما أمسَی بی من نعمة أو بأحد من خلقک فمنک وحدک لاشریک لک، فلک الحمد و لک الشکر). «بار خدایا! هیچ نعمتی به هنگام شامگاهی برایم نرسیده است، یا به کدام یکی از مخلوقاتت، مگر اینکه تو آن را عنایت فرموده یی و تو یگانه هستی و هیچ شریکی نداری! تمام ستایش و سپاس، فقط شایسته ی تو است. (4، ج4/ص477«5075»).
أَصْبَحْنَا عَلَى فِطْرَةِ الْإِسْلَامِ وَعَلَى كَلِمَةِ الْإِخْلَاصِ وَعَلَى دِينِ نَبِيِّنَا مُحَمَّدٍ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وَعَلَى مِلَّةِ أَبِينَا إِبراهيم

فهرست مراجع و مصادر
1- قرآن کریم
2- القشیری النیسابوری، مسلم بن الحجاج بن مسلم. الجامع الصحیح (ب ت). دار الجیل، بیروت.
3- النسائی، أحمد بن شعیب أبو عبدالرحمن. السنن النسائی الکبری (1411=1991). دار الکتب العلمیه، بیروت.
4- النیسابوری، محمد بن عبدالله أبوعبدالله الحاکم. المستدرک علی الصحیحین (1411=1990). دار الکتب العلمیه، بیروت.
5- أحمد بن محمد بن حنبل. مسند الإمام احمد (1420=1999). مؤسسه الرساله.
6- البخاری، محمد بن اسماعیل أبو عبدالله. الأدب المفرد (1409=1989). تحقیق: محمد فؤاد عبدالباقی. دار البشائر الإسلامیه.
7- الجوزیه، محمد بن أبی بکر بن أیوب بن سعد شمس الدین بن قیم. (1415=1994). مؤسسه الرساله، بیروت.

تهیه و ترتیب: دکتور عادل الشدی و دکتور احمد المزید
برگردان: عزیز احمد حنیف