دین مقدس اسلام، برنامه ای جامع و کامل برای سعادت بشر در دنیا و آخرت است که جنبه ها و نیازمندی های فردی و اجتماعی، جسمی و روحی را در نظر دارد و در مورد همسایه داری نیز رهنمودهای سودمندی بیان کرده است.چنانچه حضرت رسول اکرم صلی الله علیه وسلم میفرماید:
قال النبي صلى الله عليه وسلم: مَنْ كَانَ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ فَلْيُحْسِنْ إِلَى جَارِهِ وَمَنْ كَانَ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ فَلْيُكْرِمْ ضَيْفَهُ وَمَنْ كَانَ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ فَلْيَقُلْ خَيْرًا أَوْ لِيَسْكُتْ. S(صحیح ابن ماجه)

ترجمه:رسول الله صلي الله عليه وسلم فرمودند: آن که به خدا و روز آخرت ایمان دارد باید به همسایه‌اش نیکی کند، و آن که به خدا و روز آخرت ایمان دارد باید مهمانش را احترام نماید و آن که به خدا و روز آخرت ایمان دارد باید سخنی خیر بگوید و یا ساکت شود.

یعنی کسی که ایمان داشته باشد که خداوند پروردگار و معبود برحق است و غیر او پروردگاری نیست و به زنده‌شدن در آخرت و حساب آن روز از پاداش و کیفر, ایمان داشته باشد، و آن که دارای چنین ایمانی باشد «فَلْيُحْسِنْ إِلَى جَارِهِ» به همسایه‌اش نیکی می‌ورزد و در رساندن خیر و احسان به همسایه و دفع آزار و اذیت از آن اجر و ثواب خداوند را می‌طلبد.

حضرت جبرئیل علیه السلام به پیامبر اکرم (ص) هفت سفارش کرد. حدیثی است بسیار پر محتوا و جامع که درسهای بسیار مهمی به تک تک مسلمانان می آموزد.
ازحضرت جابر بن عبدالله انصاری رض ) روایت است که پیامبر صلی الله علیه وسلم فرمودند:

جبرئیل (ع) آنقدر در مورد همسایه به من سفارش کرد که من فکر کردم همسایه از همسایه میراث می برد،
و در مورد زنان آنقدر سفارش می کرد که من فکر کردم ممکن است، طلاق زنان حرام شود. و در مورد بردگان آنقدر سفارش می کرد، که من فکر کردم روزی فرا خواهد رسید که تمام بردگان آزاد خواهند شد. و در مورد مسواک زدن آنقدر سفارش می کرد، که من فکر کردم ممکن است مسواک زدن فرض شود. و در مورد نماز با جماعت آنقدر سفارش می کرد، که فکر کردم خداوند متعال ممکن است، نماز بدون جماعت را هرگز قبول نکند. و در مورد نماز شب، آنقدر سفارش می کرد، که من فکر کردم کسی حق ندارد، شب را بخوابد. و در مورد ذکر و یاد خدا، آنقدر جبرئیل سفارش می کرد، که من فکر کردم که هیچ سخنی غیر از یاد خدا سودمند نخواهد بود.

سفارشهای را که رسول اکرم صلی الله علیه وسلم درین سخنان زیبایشان بیان نمودند قابل غور میباشد:

سفارش اول:

در رابطه با حق و حقوقی همسایه است که بر گردن همسایه دارد.
اگر همسایه نیاز به کمک دارد، باید به او کمک کند. پیامبر اکرم(ص) می فرمایند: (لیس المومن الذی یشبع و جاره جائع) مومن کامل نیست، کسی که خودش سیر بخورد در حالی که همسایه اش گرسنه باشد.
یا وقتی که بیمار می شود به عیادتش برود، و وقتی با او صحبت می کند، با نرمی با او صحبت کند، و اگر مصیبتی به او برسد ، با او هم دردی کند و به او تسلیت بگوید. و اگر شادی دارد به او تبریک و تهنیت بگوید. و او را به آن چه که سبب خیر دنیا و آخرتش است، راهنمایی کند. در صدد عیب جویی او نباشد، و از لغزشهای او چشم پوشی کند.

روزی پیامبر خدا (ص) سه مرتبه سوگند یاد کردند (و الله لا یومن و الله لا یومن، فقیل له من هو یا رسول الله؟ فقال: الذی لایامن جاره بوائقة) بخدا سوگند که ایمان ندارد! سوال شد چه کسی ایمان ندارد یا رسول الله؟ فرمودند کسی که همسایه او از شر و اذیت او در امان نباشد.

شخصی نزد رسول خدا (ص) آمد و سوال کرد (قال: یا رسول الله! ان فلانة تکثر من صلاتها و صدقتها و صیامها غیر انها توذی جیرانها بلسانها قال هی فی النار)
زنی است که روزه های نافله زیادی می گیرد و نمازهای نافله زیادی می خواند و صدقات زیادی در راه خدا می دهد. اما یک خصلت بد در او وجود دارد و آن اینکه همسایه هایش را با زبانش اذیت می کند. همسایه ها از زبان او در امان نیستند. پیامبر خدا (ص) فرمودند: این نمازها و روزه ها و صدقات او سبب نجات او نمی شوند، تا زمانی که اخلاق زشتش را ترک نکند! یعنی اذیت کردن به همسایه ها را داشته باشد. و اگر توبه نکند به جهنم می رود.

(المسلم من سلم المسلمون من لسانه یده ) مسلمان کسی است که مسلمانان دیگر از دست و زبان او در امان باشند.

ما چند نوع همسایه داریم:

اول: همسایه ای که یک حق بر گردن ما دارد و آن همسایه مشرک و کافر است.

دوم: همسایه مسلمان است، که او دو حق بر گردن ما دارد، یکی حق همسایه گری و دوم، حق اخوت اسلامی. که ایثار و فداکاری و همه جزء اخوت اسلامی است.

سوم: همسایه ای که سه حق بر ما دارد. و آن همسایه مسلمان و خویشاوند است، یکی حق همسایه گری دارد، دوم حق اخوت اسلامی دارد، و سوم حق صله رحم دارد. و فرمودند: (قال اثنان لا ینظر الله الیهما یوم القیامة قاطع رحم و جار سوء) دو نفرند که در روز قیامت خدا هیچ توجهی به آنها نمی کند. اول: انسانی که با خویشاوندانش قطع رابطه و قهر کند آن هم بخاطر مسایل دنیوی و پیش پا افتاده. دوم: همسایه بد.

همسایه بر همسایه حق بسیاری دارد  .رسول خدا (ص) به حضرت ابوذر غفاری فرمودند: (اذا طبخت مرقة فاکثر ماءها و تعاهد جیرانک) ای ابوذر هرگاه خواستی غذایی بپزی، کمی آبش را بیشتر کن و همسایه ات را هم در این غذا شریک کن.
انسان شرافتمند و با وجدان چگونه می تواند آسوده خاطر و با شکم سیر بخوابد، در حالی که در همسایگی او محروم و گرسنه و نیازمند باشد و با آنکه او می تواند گرهی را از آنان بگشاید، کوتاهی کند!؟ چگونه می تواند این سخن پیامبر را از یاد ببرد که:
ما امَنَ بی مَنْ باتَ شَبعانا وَ جارُهُ المُسلمُ جائعٌ.
هر کس سیر بخوابد، در حالی که همسایه مسلمانش گرسنه باشد، به من ایمان نیاورده است!
اگر این حق و حریم اسلامی، مسئولانه شناخته و رعایت شود، در جامعه اسلامی نیازمند و گرفتاری که صورت خود را با سیلی سرخ نگه دارد، پیدا نخواهد شد.
متأسفانه در دنیای ماشینی امروز روابط عاطفی و انسانی مردم با یکدیگر چنان به ضعف و خاموشی گراییده است که همسایگان نزدیک نیز کوچک ترین خبری از حال همدیگر ندارند و حتی گاهی پس از چندین سال سکونت در یک محل، هنوز نام یکدیگر را نمی دانند.

آثار مثبت رعایت حقوق همسایگی

رفتار نیک همسایگان با یکدیگر، می تواند سرچشمه برکت های فراوانی باشد. تقویت روحیه همکاری و همفکری به منظور پاکیزه و آباد نگه داشتن محیط زندگی، یکی از آنهاست که خود، آرامش روانی و طول عمر انسان را در پی دارد.

آزار به همسایگان

آزار دیگران، با فطرت آدمی ناسازگار است و هیچ عقل سلیمی آن را نمی پسندد. وقتی خداوند، بی توجهی به حال همسایگان را منشاء کم لطفی می شمارد، آزار رسانی به آنها، حتما پی آمدهای سنگین تری را در پی می آورد.
به رسول خدا صلی الله علیه و آله عرض شد: فلان زن، روزها روزه می گیرد و شب ها به نماز می ایستد و صدقه می دهد، ولی همسایه خود را نیز با زبانش می آزارد. حضرت فرمود: «لا خَیْرَ فیها، هِیَ مِن أهْلِ النّارِ؛ خیری در او نیست، او اهل آتش است».
اسلام پیروان خود را از همسایه آزاری بازداشته و هیچ ارج و حرمتی برای فرد همسایه آزار قائل نشده و دستور داده است با وی برخورد جدی کنید و او را به اشتباه خویش آگاه سازید. امام باقر علیه السلام درباره متوجه کردن همسایه به عمل نادرست خود، در حدیثی چنین می فرماید:
شخصی از آزار همسایه اش نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله شکایت کرد. حضرت او را به صبر فراخواند. بار دیگر نیز به شکایت آمد، حضرت باز هم او را به خویشتن داری دعوت کرد. بار سوم آمد و شکایت خود را تکرار کرد، پیامبر فرمود: چون روز جمعه شود، زمانی که مردم برای نماز جمعه می روند، اثاثیه ات را از منزل خارج کن و بر سر راه مردم بیاور. چون از تو علت این کار را جویا شدند، ماجرای خود را برای آنان بازگو کن. آن شخص به دستور پیامبر عمل کرد. چون ساعتی گذشت، همسایه ای که آزارش می داد، سراسیمه نزد او آمد و از او خواست اثاثیه اش را به منزل بازگرداند و گفت: با خداوند عهد می کنم که دیگر تو را نیازارم.

همسایگان را دریابیم

وجود همسایه خوب، برای آدمی نعمتی ارزشمند و همسایه خوب بودن، مایه محبت و دوستی است. دل ها همواره متوجه جایی می شود که نیکی و مهربانی در آن حاکم باشد و هرجا که شهد خیر باشد، افراد گرد هم می آیند. نقش رفتار نیک در همسایگی، در ایجاد تجمع های پرشکوه و الفت های اجتماعی، فراوان است. حضرت علی علیه السلام می فرماید: «مَنْ حَسُنَ جِوارِه کَثُرَ جیرانُهُ؛ آن که همسایگی اش نیکو باشد، همسایگانش روزافزون می شود.»
پیامبر اسلام شیوه رفتار همسایگان با یکدیگر را در تأمین سعادت و آسایش انسان ها مؤثر می دانست و به یارانش سفارش می کرد در جایی مسکن گزینند که بتوانند از نعمت وجود همسایگان شایسته تری بهره مند شوند. وقتی یکی از اصحاب از ایشان پرسید: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله ! تصمیم دارم خانه ای بخرم، به نظر شما کدام محله را انتخاب کنم؟ حضرت بدون آنکه محله خاصی را به او پیشنهاد کند، فرمود:
اَلْجَارُ ثُمَّ الدّارُ، اَلرَّفیقُ ثُمَّ السَّفَرُ.
اول همسایه را بنگر سپس خانه بخر، ابتدا رفیق برگزین سپس سفر کن.

آداب همسایه داری

آداب و حقوقی که اسلام برای همسایگان در نظر گرفته، فراوان است. روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله از یاران خود پرسید: آیا می دانید حق همسایه چیست؟ حاضران پاسخ منفی دادند. آن حضرت فرمود:
حق همسایه آن ا ست که اگر برای کرایه از شما درخواست کمک کرد، به او کمک کنید. اگر وام خواست، به او بپردازید. هرگاه تهی دست شد، از او دست گیری کنید. چنانچه خیری به او رسید، به او تبریک بگویید. هنگام بیماری، به عیادتش بروید. در مصیبت ها به او تسلیت بگویید. اگر مُرد، در تشییع جنازه اش حاضر شوید. بر ارتفاع خانه خود بدون موافقت او نیفزایید تا مانع وزش نسیم و جریان هوا نشود. هرگاه میوه ای خریدید، مقداری به او هدیه کنید و اگر مایل به این کار نبودید، آن را پنهانی به خانه ببرید و دقت کنید که فرزندتان آن را از خانه بیرون نبرد که فرزند او ببیند و به خاطر آن بهانه گیری کند. با بوی غذای مطبوع خود، او را میازارید، مگر آنکه مقداری برایش بفرستید.

رازداری با همسایگان

اگر افراد یک محل به مدت طولانی با یکدیگر همسایه باشند، کم کم بر اسرار زندگی همدیگر آگاه خواهند شد. از آنجا که آشکار ساختن اسرار زندگی مردم و فاش کردن عیب های آنان بسیار نکوهیده است، مؤمن نباید در کار دیگران کنجکاوی کند و به دنبال عیب جویی باشد. اگر هم بر حسب اتفاق بر رازی آگاه شد، باید آن را پنهان بدارد

چنانچه بر عیب همسایه ات آگاه شدی، باید آن را پنهان سازی.

از سوی دیگر، تضاد و مزاحمت از پی آمدهای زندگی اجتماعی است. وقتی گروهی با هم در یک محیط زندگی می کنند، ممکن است کم توجهی و عمل نکردن بعضی افراد به آداب اسلامی، آسایش را از دیگران بگیرد و آنان را بیازارد و این، خود، زمینه ساز کدورت ها و درگیری های بعدی شود. در این صورت شایسته است طرفی که از همسایه خود کم لطفی دیده است، آزار همسایه را تحمل کند. اگر هم ناچار به نشان دادن واکنش شد، با رویی گشاده و زبانی نرم به وی گوشزد کند؛ به گونه ای که این تذکر به اصلاح او کمک کند و رنجش خاطرش را موجب نشود.