تمسخر و استهزاء چیست؟

تمسخر واستهزاء به معنای اهانت و تحقیر شخص دیگر است، یا آگاهانیدن مخاطب بر عیبها و نقایصش که آمیخته با خندیدن بر او باشد، گاه این تمسخر به وسیله تقلید سخن یا فعل شخص مورد استهزاء و گاه با ایما و اشاره به سوی او انجام میابد.
امام ابن تیمیه می گوید: استهزاء یعنی تمسخر؛ و آن این است که کسی سخنان و کردار شخصی را بر هزل و بازی حمل کند نه بر جدیت و حقیقت، شخصی که مردم را تمسخر می کند در واقع امر صفات و افعال او را مذموم می پندارد تا اندازه ای که از درجه اعتبار و ارزش بیرون می سازد.

تمسخر و اسهزاء در آیات قرآنی:

(1) الله متعال می فرماید:« يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا يَسْخَرْ قَومٌ مِّن قَوْمٍ عَسَى أَن يَكُونُوا خَيْرًا مِّنْهُمْ وَلا نِسَاء مِّن نِّسَاء عَسَى أَن يَكُنَّ خَيْرًا مِّنْهُنَّ وَلا تَلْمِزُوا أَنفُسَكُمْ وَلا تَنَابَزُوا بِالأَلْقَابِ بِئْسَ الاِسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الإِيمَانِ وَمَن لَّمْ يَتُبْ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ»الحجرات: 11.یعنی: اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد نبايد قومى قوم ديگر را ريشخند كند شايد آنها از اينها بهتر باشند و نبايد زنانى زنان [ديگر] را [ريشخند كنند ] شايد آنها از اينها بهتر باشند و از يكديگر عيب مگيريد و به همديگر لقبهاى زشت مدهيد چه ناپسنديده است نام زشت پس از ايمان و هر كه توبه نكرد آنان خود ستمكارند.

(2) همچنان فرموده است:« وَيْلٌ لِّكُلِّ هُمَزَةٍ لُّمَزَةٍ الَّذِي جَمَعَ مَالاً وَعَدَّدَهُ يَحْسَبُ أَنَّ مَالَهُ أَخْلَدَهُ كَلاَّ لَيُنبَذَنَّ فِي الْحُطَمَةِ »[الهمزة: 1-4] یعنی: واى بر هر بدگوى عيبجويى . كه مالى گرد آورد و برشمردش ، پندارد كه مالش او را جاويد كرده ، ولى نه قطعا در آتش خردكننده فرو افكنده خواهد شد.

(3) همچنان فرموده است:« إِنَّ الَّذِينَ أَجْرَمُوا كَانُواْ مِنَ الَّذِينَ آمَنُوا يَضْحَكُونَ وَإِذَا مَرُّواْ بِهِمْ يَتَغَامَزُونَ وَإِذَا انقَلَبُواْ إِلَى أَهْلِهِمُ انقَلَبُواْ فَكِهِينَ وَإِذَا رَأَوْهُمْ قَالُوا إِنَّ هَؤُلاء لَضَالُّونَ وَمَا أُرْسِلُوا عَلَيْهِمْ حَافِظِينَ فَالْيَوْمَ الَّذِينَ آمَنُواْ مِنَ الْكُفَّارِ يَضْحَكُونَ [المطففين: 29-34].یعنی: [آرى در دنيا] كسانى كه گناه مى‏كردند آنان را كه ايمان آورده بودند به ريشخند مى‏گرفتند ، و چون بر ايشان مى‏گذشتند اشاره چشم و ابرو با هم رد و بدل مى‏كردند ، و هنگامى كه نزد خانواده[هاى] خود بازمى‏گشتند به شوخ‏طبعى مى‏پرداختند ، و چون مؤمنان را مى‏ديدند مى‏گفتند اينها [جماعتى] گمراهند ، و حال آنكه آنان براى بازرسى [كار]شان فرستاده نشده بودند ، و[لى] امروز مؤمنانند كه بر كافران خنده مى‏زنند .

(4) وفرموده است:« أَن تَقُولَ نَفْسٌ يَا حَسْرَتَى علَى مَا فَرَّطتُ فِي جَنبِ اللَّهِ وَإِن كُنتُ لَمِنَ السَّاخِرِينَ [الزمر: 56]. یعنی: تا آنكه [مبادا] كسى بگويد دريغا بر آنچه در حضور خدا كوتاهى ورزيدم بى‏ترديد من از ريشخندكنندگان بودم.

دوم: در سنت نبوی:

(1) پیامبر صلی الله علیه وسلم فرمودند:« بحسب امرئ من الشر أن يحقر أخاه المسلم، كل المسلم على المسلم حرام، دمه، وماله، وعرضه» (برای یک شخص همینقدر از شر وبدی کافی است که برادر مسلمان خود را مورد حقارت واستهزاء قرار دهد، حق هر مسلمانی بر مسلمان دیگراینست که: حرمت خون، دارایی و ناموسش را نگهدارد( آن را پامال نکند)).

(2) در روایتی دیگر آمده است که عبدالله بن مسعود رضی الله عنه بر شاخ درختی بالا شده بود و ساقهای پایش خیلی باریک بودند، بینندگان که به او نگاه می کردند بر باریکی آن خندیدند، پیامبر صلی الله علیه وسلم پرسیدند: از چه چیزی می خندید؟ گفتند: از باریکی ساق پاهای عبدالله می خندیم. فرمود: « سوگند به الله که آن ساقهای باریک در میزان از کوه احد گرانتر است» .

آثار و پیامدهای تمسخر واستهزاء:

(1) تمسخر واستهزاء روابط اجتماعی ای که بر اخوت و محبت و همدلی استوار است را قطع می کند. (
(2) 1) تمسخر بذرهای عداوت و بدبینی را در میان مردم می کارد و کینه و کدورت را به میراث می گذارد.
(3) خوی انتقامجویی را تقویت می کند.
(4) ضرر استهزاء به مؤمنین به خود شان باز می گردد.
(5) استهزاء کننده خود در معرض حقارت و پستی قرار می گیرد.
(6) استهزاء کننده خود را در معرض غضب و عذاب الهی قرار می دهد.
(7) حسنات استهزاء کننده در روز قیامت ضایع و نابود می گردد.

(8) تمسخر یک انذار کننده شوم برای تمسخر کنندگان است؛ چه آنانی که نوح علیه السلام را مورد تمسخر قرار میدادند خود به بلای تمسخر خویش گرفتار آمدند.

(9) تمسخر وقار مسخره کننده را فرو می ریزد و پرده مروتش را میدرد.
(10) مسخره کننده با تحقیر کسی که خداوند او را گرامی داشته، برخویشتن خویش ستم روا میدارد.
(11) تمسخر قلب را می میراند و غفلت را بر آن طاری می گرداند، روز قیامت از کرده خویش پشیمان می گردد ولی آنروز پشیمانی فایده ای در پی نخواهد داشت.
(12) تمسخر از خصوصیات کافران و منافقان است که مؤمنان از تشبه بدانها منهی قرار گرفته اند.

(13) تمسخر کننده در این دنیا نیز مورد عقاب الهی قرار می گیرد و به همان حقارتی گرفتار می آید که خود دیگران را مورد تمسخر قرار می داده است.

(14) مردم از تمسخر کننده دوری می کنند؛ زیرا که از او می هراسند و خود را در نزدیکی با او ایمن نمی پندارند.
(15) استهزاء کننده از قبول حق و گوش دادن به نصیحت خود داری می ورزد و به

حکم استهزاء

استهزاء و تمسخر در حق الله متعال، قرآن کریم، رسول الله -صلی الله علیه وسلم- ویا مؤمنین به سبب ایمان وتمسک شان به ایمان و اسلام، کفر محسوب می گردد. این حکم به آیت ذیل به اثبات رسیده است: «يَحْذَرُ الْمُنَافِقُونَ أَن تُنَزَّلَ عَلَيْهِمْ سُورَةٌ تُنَبِّئُهُمْ بِمَا فِي قُلُوبِهِم قُلِ اسْتَهْزِؤُواْ إِنَّ اللّهَ مُخْرِجٌ مَّا تَحْذَرُونَ وَلَئِن سَأَلْتَهُمْ لَيَقُولُنَّ إِنَّمَا كُنَّا نَخُوضُ وَنَلْعَبُ قُلْ أَبِاللّهِ وَآيَاتِهِ وَرَسُولِهِ كُنتُمْ تَسْتَهْزِؤُونَ لاَ تَعْتَذِرُواْ قَدْ كَفَرْتُم بَعْدَ إِيمَانِكُمْ إِن نَّعْفُ عَن طَآئِفَةٍ مِّنكُمْ نُعَذِّبْ طَآئِفَةً بِأَنَّهُمْ كَانُواْ مُجْرِمِينَ [التوبة: 64-66].

یعنی: منافقان بيم دارند از اينكه [مبادا] سوره‏اى در باره آنان نازل شود كه ايشان را از آنچه در دلهايشان هست‏خبر دهد بگو ريشخند كنيد بى‏ترديد خدا آنچه را كه [از آن] مى‏ترسيد برملا خواهد كرد، و اگر از ايشان بپرسى مسلما خواهند گفت ما فقط شوخى و بازى مى‏كرديم بگو آيا خدا و آيات او و پيامبرش را ريشخند مى‏كرديد، عذر نياوريد شما بعد از ايمانتان كافر شده‏ايد اگر از گروهى از شما درگذريم گروهى [ديگر] را عذاب خواهيم كرد چرا كه آنان تبهكار بودند.

علمای بزرگ و ارجمندی همچون امام فخر الرازی، امام ابن تیمیه، سعدی و دیگران در تفسیر این آیت تمسخر کننده به الله و آیات او تعالی و رسولش را کافر وبیرون از ملت اسلام خوانده اند. ولی مسخره کردن تمسخر کننده جائز گفته شده است به حکم آیت ذیل:« وَجَزَاء سَيِّئَةٍ سَيِّئَةٌ مِّثْلُهَا فَمَنْ عَفَا وَأَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ إِنَّهُ لا يُحِبُّ الظَّالِمِينَ[الشورى : 40].یعنی: و جزاى بدى مانند آن بدى است پس هر كه درگذرد و نيكوكارى كند پاداش او بر [عهده] خداست به راستى او ستمگران را دوست نمى‏دارد .

اسباب و عوامل تمسخر و استهزاء:

(1) خود بزرگ بینی که ملازم آن تحقیر مردم و رد حق می باشد.
(2) رغبت داشتن به حقیر شمردن جایگاه دیگران.
(3) خندیدن وخوشی به جریحه دار کردن احساسات دیگران.
(4) اهانت نمودن سخنان، کردار، خلقت، طبیعت، خانواه و نسب دیگران.
(5) بیکاری و حب خنداندن دیگران.