بانکداری اسلامی تاریخچه واساس تعاملات آن (مصاحبه قرضاوی)

گردانندۀ مجلس مصاحبه درتلویزیون ( الجزیرة ) : عبدالصمد ناصر
مهمان حلقه : محترم دکتور عثمان شبیر / استاد دیپارتمینت فقه وقانون ( فقه مقارن) درجامعۀ قطر
عبدالصمد ناصر :

السلام علیکم ورحمت الله وبرکاته بینندگان گرامی شمارا به جلسه امروزی ( الشریعه والحیاة ) خوش آمدید میگوییم وبرنامۀ امروزرا مابه بانکداری اسلامی اختصاص داده ایم ، اصطلاح بانکداری اسلامی بدون شک درکمترین زمان نظر به استفاده تعداد زیادی از مستفدین نه تنها درکشورهای اسلامی بلکه درسطح جهان وسعت پیدانمود البته این سیاق جامع بودن آن بوده که انکشافات زیادی نسبت به آن رونماگردیده است باید گفت جداازینکه دربرخی ازکشورها طورمستقل بانکهای اسلامی ایجاد شده بلکه اکثرا بانکهای عمومی کوشیدند تا درضمن فعالیتهای بانکداری خویش بخش ویاچوکات جداگانه یی را درین مورد اختصاص دهند وحتی برخی ها از موجودیت بانکداری اسلامی درکشورهای اجنبی برای دعوت اسلامی نیزاستفاده اعظمی نمودند وهمچنان نظر به اظهارات مسئولین صندوق بین المللی پول فعالیتهای بانکداری اسلامی درسطح جهان به تناسب بانکهای دیگر درکمترین مدت چشمگیر واستثنائی بوده اما بآنهم برخی از سوالات درمیان مردم مطرح بوده که بانکداری اسلامی بابانکهای عمومی چی فرقهای عمده یی دارد ودلیل برتری وسرعت پیشرفت فعالیتهای آن درچیست ؟ بنابرین درین شب موضوع مصاحبه را به بانکداری اسلامی اختصاص داده ایم که مهمان محترم ما جناب دوکتور محمد عثمان “شبیر” استاد فقه مقارن درکلیۀ شرعیات جامعۀ قطر درین جا حضور دارند وسئوالات مطرح شده را پیرامون موضوع برای شنوندگان وبینندگان گرامی جواب ارایه مینمایند .

جناب محترم دوکتور صاحب خوش آمدید وسئوالات بدینطور خدمت ارایه میگردد :

– بانکداری اسلامی تاریخچه واساس تعاملات ان

سئوال ( 1 ) – اگراز آغاز فعالیت بانکداری اسلامی شروع کنیم آیا موضوع تاریخی آن به صدراسلام برمیگرددویاچطور، وظهور آن درعصرما چگونه پدید آمد امیدواریم باتوجه به تجارب علمی خویش پیرامون موضوع پاسخ قناعت بخش ارایه فرمایید ؟

جواب – حمد وثنا برپروردگارعالمیان ودرود وسلام بر افضل پیامبران محمد ابن عبدالله وبرآل واصحابش وبه سایرآنانیکه تابه روز جزا ایشانرا متابعت وپیروی نموده ومینمایند وبعد :

بانکداری اسلامی به حیث یک فکر درزمان پیامبر بزرگ اسلام ( صلی الله علیه وسلم ) به میان آمدوآنجناب ( صلی الله علیه وسلم ) به معاملات زیادی عمل ویا برمسلمانان ارشاد فرموده اند که به بانکداری اسلامی تعلق میگیرد ازآن جمله میتوان عناوینی چون حوالة ، کفالة ، وکالة ، مضاربة ومرابحة را نام برد که تمام اینها درعصر نبی اکرم ( صلی الله علیه وسلم ) موجود بود که برخی ها از قبل درمیان مردم رواج داشت اما با بعضی تعدیلات درمعاملات اسلامی داخل گردید ونیز معامله های دیگری که بااسلام درتضاد نبود مانند سفتجه ( انتقال نقدینه ازیک محل به محل دیگر ) چناچه سفتجه را متخصصین چنین تعریف نموده اند که عبارت از وثیقه ویاچک است ویا اینکه شخصی مال ویانقدینه یی را به شخصی تحویل دهد تا درکشور دیگری برایش تسلیم نماید طوریکه حضرت عبدالله بن زبیر ( رضی الله عنهما ) درهم ودینار افراد را درمکه میگرفت ودربدل آن ورقه یی برایش میداد تا دربغداد برایش تسلیم نماید .

وبعد ازان سیف الدین ویا سیف الدولة حمدانی ( یکی ازپادشاهان دولت حمدانی بود که جزء خلافت عباسی به حساب میرفت واز شهر حلب ودمشق تاعراق حکمروایی داشت ودرحدود 25 سال برای حفظ قلمرو خلافت عباسی دربرابر رومیها جنگید وموصوف بین قرن سوم وچهارم ه ق میزیسته ) این معامله را ادامه داد یعنی برای افرادیکه نزد وی درخدمت بود زمانیکه به محل دیگری میرفتند موصوف ورقه یی را نوشته به آنها میداد تا از جای ویامحلی ویا از شخص معینی مبلغ هزار دینار اخذ بدارند واین دلالت این را مینماید معاملاتی را که امروزبانکهای اسلامی آنرا تجربه نمودند اساس وبنیاد تاریخی دارد ، اما سیستم بانک های اسلامی امروزی که به این حد پیشرفت نموده اند طبعا مطابق پیشرفت وترقی زمان انکشاف نموده است یعنی همان طوریکه فعالیتهای بنوک عمومی درحال تطور وپیشرفت بوده بانکهای اسلامی نیز درکشورهای عربی واسلامی ازآنها عقب نمانده بلکه قدمهای موثر ومثبتی را درین راستا گذاشته است که قابل غور میباشد .

سئوال ( 2 ) –

خوب برای اینکه درمقدمه وقت بیشتر صرف نگردد لطف نموده بفرمایید که ظهور بانکهای اسلامی درین عصر آیا بعد اقتصادی دارد ویا بعد دینی ، یعنی آیا اسباب اقتصادی سبب شده که بانکهای اسلامی ظهور نماید ویا مصلحت های دینی ؟
جواب –

درمورد باید توضیح داد ازیکسو معاملات سودی ( ربا ) تباه کن که از جانب بانکهای عمومی یعنی غیر
اسلامی فغان وواویلای مردم را درسطح جهان بلند نموده بود بنابرین علماء اقدامات لازمی را درین راستا انجام دادند واز ناحیۀ دیگر سقوط حقیقی نظام بانکی معاصر سبب شد که مشکلات اقتصادی گوناگونی را به بار آورد و درپی آن میتوان بروزمشکلات اقتصادی عالمی را یادآور شد که درسال 1930 م به وقوع پیوست وهنری سیمون یکی از اقتصاددانان غربی به تعدیل نظام بانکی اقداماتی را انجام داد وهمچنان درسال 1948 م اعادۀ نظام بانکی معاصر براساس جدایی بین بانکهای سپرده گذاری وبانکهای استثمار وایجاد کارها صورت گرفت ونیز درارجنتاین فیرناندیز نظام فائده را به نظام مشارکات تبدیل نمود البته آنچه که بانکهای اسلامی امروزبرآن بناشده است ، پس ازین واضح گردید که ظهور بانکهای اسلامی هم بعد دینی دارد وهم بعد اقتصادی ، واولین بانک اسلامی در مصر درشهر میت غمر درسال 1963 م تجربه شد ونتایج این تجربه این بود که به جمع وبکارانداختن سرمایه های مردم به طریقه های شرعی منتج شد .

سئوال ( 3 ) –

ولی شایع درمیان مردم طوری بوده که گویا اولین بانک اسلامی که تأسیس شده او بانک اسلامی دبی بوده که درسال 1975 م تأسیس گردیده است ؟

جواب –

لکن طوریکه من تحقیق وتجربه نموده ام اولین بانک اسلامی درسال 1963 درمیت غمر درمصر تأسیس گردید وبعداز آن درسال 1966 م درجامعۀ ام دورمان درسودان مضمون اقتصاد اسلامی برای اولین بار به شکل مضمون مستقل مقررگردید وبرای باراول که مضمون اقتصاد اسلامی تدریس گردید درآن جلسه رئیس پوهنتون دوکتور باکر ودوکتور محمد العربی وهمچنان دوکتور عبدالعزیز النجار نیز اشتراک ورزیده بودند .

سئوال ( 4 ) –

بلی برای اینکه جریان سئوال به درازا نکشد زمانیکه موضوع بانکداری اسلامی مطرح میشود طبعاً واضح میگردد که جدا از بانکداری عمومی معمول بوده که آن بر بنای سود ویا( ربا ) استوار است چنانیکه درمیان برخی ها به بانکهای سودی معروف است اما باید روشن شود که بانکهای اسلامی امروزی برکدام بناها استوار است واساس فعالیتهای شرعی آن چیست ؟

جواب –

باید واضح شود که از دید فعالیتهای بانکداری برخی از مشابهات بین بانکهای اسلامی وبانکهای تجاری معمول ازنگاه شکلی وجود دارد طورمثال دربانکهای غیر اسلامی هم سپرده های سه گانه جاری ، پس انداز وسپرده های غیر جاری بوده ودربانکهای اسلامی همچنان ولی از نگاه کیفیت معاملات وچگونگی سیستم فعالیتها دربانک فرق کلی موجود است چون سپرده ها دربانکهای اسلامی معمولاً بنابرقرض حسن وسایر معاملات شرعی واسلامی میباشد اما دربانکهای غیر اسلامی به شکل فیصدی برای فائده گذاشته میشود که شرعاً حرام است .

سئوال ( 5 ) –

ازلابلای پرسش وپاسخ های قبلی واضح گردید که درمعاملات بانکهای غیراسلامی بیشتر مصلحت بانکها درنظر گرفته شده و درحالیکه لازم است درمعامله مفاد ظاهری طرفین درنظرگرفته شود وحال این مفاد درمعاملات اسلامی هردوطرف چگونه وبه چی شکل بدست خواهد آمد ؟

جواب –

طوریکه قبلا اشاره گردید که درسایربانکهای عام سه نوع سپرده ها به شکل ظاهری معمول بوده دریکی آن ( سپرده جاری ) سود معامله نگردیده که از نگاه شرع اشکالی ندارد ولی بر معاملات دیگری ملاحظات شرعی وجود دارد که بدیل آن برای بکار انداختن سرمایه ها وکسب مفاد برای طرفین عقود دیگری درنظر گرفته شده است وازآن جمله عقد مضاربة را میتوان درین جا طور نمونه تذکر داد و آنرا را چنین تعریف کرد : درعقد مضاربه یک شخص پول ویاسرمایه را میپردازد وشخص دیگری بآن کارتجارت را انجام میدهد ومفاد را حسب اتفاق جانبین تقسیم خواهند نمود .

سئوال ( 6 ) –

اینکه توسط همین سرمایه فقط برای کسب مفاد طرفین تجارت خواهند نمود ونقصانی درنظر نیست ؟

جواب –

بلی درحقیقت تلاش هردوجانب برای کسب مفاد میباشد ولی هردواز عدم خساره وتاوان احتمالی مطمین نیستند ، ونیزازدیگاه فقهی اسلامی خسارة برسرمایه وصاحب پول وارد خواهد شد ، البته این معامله دربانکها نیز به همین منوال پیش میرود ولی سرمایه هایکه دربانکهای غیر اسلامی به کار انداخته میشود طورقرضه بافائده بوده که در سود داخل است و از نگاه شرع مردود وحرام پنداشته میشود البته این قاعده ایست که مجمع های فقهی اسلامی درمکة ، مصر ، جدة وسایر جا ها اتفاق نظر دارند وباید هیچ مسلمانی همچو معامله یی را انجام ندهد وبه آن نزدیک نشود .

سئوال ( 7 ) –

ازین معلوم میشود که قیمت معاملات سرمایۀ امروز قیمت معاملات سرمایۀ فردا نخواهد بود ؟

جواب –

بلی از دیدگاه شرع اموالیکه به تجارت انداخته میشود درحال تغیر است وشرعاً ثابت نبوده که مطابق آن مفاد فیصدی ربوی محاسبه گردد .
اصطلاحات اقتصادی :

سئوال ( 8 ) –

بلی طوریکه واضح است درمعاملات فقه اسلامی اصطلاحات وعناوینی مانند بیع به ثمن آجل ، سلم ، استصناع ، اجاره وغیره وجود دارد اگراین اصطلاحات را برای بینندگان وسامعین گرامی خوبتر تفسیر وتوضیح نماییم بهترخواهد شد ؟

جواب –

بیع به ثمن آجل یعنی بیع به پرداخت اقساط ویا مؤجل تا مدت معین ، طورمثال شما میخواهید که یک موتر بخرید وقیمت آن پنجاه هزار ریال است ، اما توان پرداخت مجموعی آن را در یک دفعه ندارید بلکه میخواهید به صورت قسط وار مبلغ معینی را درهرماه بپردازید پس بیع آجل یعنی بیع به قیمت مدت داردرآئنده میباشد ، ممکن این تأخیر تاآخر مدت باشد ویا به شکل قسط وار درهرماه پرداخت گردد .
• به معنی اینکه یک شخص میخواهد که موتر ویا چیز دیگری را بخرد اما پول ویاسرمایۀ کافی ندارد درینصورت بانک آنرا خریداری نموده ودراختیار شخص مذکور قرار میدهد وشخص متذکره پول بانک را به صورت قسط وار بایک مقدار مفاد اضافی پرداخت مینماید ؟
• بلی همینطور که درمعاملات امروزی آنرادربانکهای اسلامی مرابحه به امر خرید مینامند .
• مرابحه به امر خرید یعنی چطور ؟
• مرابحه برای امر به خریداری یک شیء یعنی شما بربانک امر نمودید که برایتان موتر ویا چیزی رابخرد ، شما گفتید نزد فلانی ویا درشرکتی موتر است از بانک تقاضانمودید که برای شما خریداری نماید ، سپس نمایندۀ بانک به قیمت قطعی جنس مذکوررا به مبلغ 18 هزار خریداری مینماید درحالیکه جنس مذکور ملکیت بانک میشود بلافاصله بایک عقد جدید شما جنس مذکوررا به قیمت 22 هزار خریداری مینمایید ودربدل آن مبلغ متذکره را به صورت قسط وار به بانک میپردازید پس همین است مرابحه به امر خرید .

سئوال ( 9 ) –

پس عقد سلم چطور ؟

جواب –

تعریف سلم طوریست که : بیع آجل به عاجل ، یعنی طورمثال درموسم زیتون تاجر ویا بانک مقدادیری از زیتون ویا کدام محصولات دیگری را از دهاقین ویا باغداران خریداری مینماید پول را نقداً پرداخت مینماید وجنس ویامحصولات را بعد از به سر رسیدن تسلیم مینماید که این عقد را سلم گویند .
• آیا قبل از پختن ویا به سر رسیدن میوه چنین عقد صورت میگیرد ؟
• بلی ، یعنی قبل از مدت برای اینکه هردوجانب از طرف محصول وتولیدات مطمین میباشند بنابرین این تولیدات خریداری میشود .
• آیا به صورت عمده خریداری میشود ؟
• بلی به شکل عمده برای اینکه زراعت وباغداری طبعاً مصارف تخم ، آبیاری وکشت وکار نیاز دارد که دهقان ویا باغبان قبلا آمادگی خویش راداشته باشد تا قبل از به سر رسیدن محصولات به مشکلات اقتصادی دچار نگردد ونیز درقیمت فروش ممکن تغیراتی رخ دهد یعنی از قیمت زمان موسم کمتر به فروش برسد برای اینکه محصولات طور مجموعی ونقده به فروش میرسد .
• آیا درهمچو عقد یعنی سلم خطر تلف شدن محصولات وجود ندارد ؟
• بدون شک درآن خطر وجود دارد ، وباید واضح شود که دربیوع مخاطرة وجود دارد برای اینکه مفاد وخسارة درکاروبار تجارت اسلامی احتمالی موجود است .
• درصورتیکه خسارة وارد شود کی آنرا متحمل خواهد شد ؟
• اگر فرض کنیم که دراین سال حاصلات کافی بدست نیامد ویا اینکه میوه ویازراعت به اساس آفات طبیعی از بین رفت پس درینصورت زارع ویاباغدار ضامن بعدی خواهد شد .

سئوال ( 10 ) –

استصناع چیست وچی عقدی را میگویند ؟

جواب –

استصناع عقد بیع برای ساختن جنسی که وجود ندارد ولی درآینده ساخته خواهد شد ، یعنی طورمثال شخصی میخواهد که منزلی برای خودش بسازد نزد بانک مراجعه نموده ومیگوید من یک قطعه زمین دارم ولی از شمامیخواهم که برایم خانه یی به اساس عقد استصناع بسازید وطبعا بانک بابرخی از قراردادی ها درساختار بناها معامله یی داشته ودارد بنابرین بامسئول قراردادی عقدی را انجام میدهد که درمدت معینی باشرایط مشخصی خانه یی بسازید که یک ملیون ریال قیمت داشته باشد ، بلافاصله عقد صورت میگیرد وسپس بانک باشخص نیازمند خانه عقد دیگری راانجام میدهد وقیمت خانه را به یک ملیون ودوصد هزار ریال به توافق همدیگر تعین مینمایند ودرمقابل شخص نیازمند خانه به اساس عقد استصناع مبالغ متذکره را در مدت معینی به صورت قسط وار میپردازد و این عقد را عقد استصناع واز جمله عقود جائزه دراسلام میگوید ، ونقطه ایکه میخواهم به آن بیشترتوضیح بدهم قضیه تأخیر درعقود بیوع میباشد وآن اینست که برخلاف مدت تأخیر درقروض یعنی بالای شخصی ملیون ریال قرض است گفته میشود بعد ازیک ماه باید پرداخت گردد زمان معین میرسد ولی قرض پرداخت نشد اما عقدی دیگری بین جانبین صورت میگیرد که یک سال بعد قرض پرداخت شود ولی یک ملیون دوصد هزار ریال ، باید گفت این تأخیر وحصول زیادة شرعاً ناجایز است ومستقیماً درمعاملات سودی داخل میشود .
• جواز ندارد یعنی چطور ؟
• بلی جواز ندارد ، برای اینکه سود است ودرربای نسیئه یعنی مدت دار داخل میشود که مدت تأخیر درقروض واخذ زیادة هرگزازنگاه شرع جواز ندارد لکن مدت وتأخیر دربیوع … یعنی موجودیت وسیط بین دومال ، بین قیمت وجود جنس است طور مثال به اعتبار مدت بیع آجل به عاجل عقد سلم است ، اگر به حساب پرداخت قیمت جنس ازیک طرف دربدل یک عقد ومدت اقساط باعقد دیگر درنظر گرفته شود عقد مرابحه صورت میگیرد باید واضح گردد که وقت دربیوع قیمت دارد ودردیون واقراض دراسلام قیمت ندارد پس این قاعده فقهی ایست که توسط آن عقود از همدیگر تفکیک میگردد .

سئوال ( 11 ) –

لطفاً درمورد اجارة معلومات ارایه بفرمایید ؟

جواب –

درقسمت اجاره باید گفت دونوع است .
یک : اجاره برای کاروبار – اجاره محل ، سرای ، زمین وغیره برای انجام کاری که دربدل آن مبلغ معینی پرداخته میشود .
دو : اجاره منتهی بالتملیک – معنی اجاره منتهیه بالتملیک اینست که : شخصی میخواهد ملکیت یک بلاک را دریک اپارتمان بدست آورد که مبلغ ان پنجصد هزار ریال است ولی پول وسرمایه یی دراختیار ندارد ، بنابرین به بانک اسلامی مراجعه نموده ودرخواست خریداری یک بلاک را مینماید تا به قیمت بالاتر از نرخ روز اجاره بگیرد یعنی قیمت اجاره یک بلاک 2 هزار ریال درماه است ومیگوید 3 هزار ریال میپردازم تااینکه تمام مبالغ دراقساط معینی تکمیل گردد وبعد ازآن بانک ملکیت بلاک را به شخص کاریگرانتقال میکند ووی صاحب ملکیت میشود ، اینست اجاره منتهی بالتملیک .

• پس فرق میان این عقد وعقد مرابحه چیست ؟
• این عقد به مرابحه نزدیک است ولی فقط فرق بین آنها اینست که درمرابحه ازدیدگاه شرع حکم بیع به آن تطبیق میشود وبه اجاره بالتملیک حکم إجارة تطبیق میگردد .

• برخی ها اختلاف را فقط دراصطلاح میبینند یعنی چطور ؟
• بلی دراصطلاح یک فرق کوچکی دیده میشود وآن درحکم تأثیرات خودرا دارد ، یعنی دراجاره بانک ( مؤجر) یعنی اجاره دهنده وجانب مقابل دراینجا (مستأجر) یا اجاره گیرنده است اما درمرابحه بانک ( بائع ) فروشنده وعامل را ( مشتری ) مینامند .

ومن الله التوفیق
والسلام علیکم ورحمت الله وبرکاته

مترجم : ( ابوشبیر عبدالبشیر”سعادت” )
استاد مضمون بانکداری اسلامی ( پوهنتون سلام « کندز » )

ثور 1395 ه ش