رحمت و مهربانی

رحمت و مهربانی از اخلاق بزرگ قرآنی است و قرآن کریم به این مسأله توجه بسیاری نموده و مهربانی در زندگی دنیوی و اخروی تأثیر به سزایی دارد.

رحمت صفتی از صفات الله متعال است و الله متعال در200 آیه قرآنی، خود را با این صفت توصیف نموده، چنان که می بینیم بعضی از سوره ها با دو صفت رحمان و رحیم آغاز می گردد، و در بسمله نیز این دوکلمه تکرار می گردد و بسمله قبل از شروع همه سوره ها جز سوره ی توبه می باشد؛ چون که الله متعال بی نهایت مهربان است و مهربانی اش تمامی بندگان و مخلوقات را فراگرفته است؛ الله متعال فرموده است{وَرَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ فَسَأَكْتُبُهَا لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَالَّذِينَ هُمْ بِآيَاتِنَا يُؤْمِنُونَ الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِيَّ الْأُمِّيَّ [الأعراف: 156، 157] و رحمت من همه چیز را در برگرفته (و در این سرای شامل کافر و مؤمن می گردد، اما در آن سرای) آن را برای کسانی مقرّر خواهم داشت که پرهیزگاری کنند و زکات بدهند و به آیات (کتابهای آسمانی و نشانه های گسترده جهانی) ایمان بیاورند. (به ویژه رحمت خود را اختصاص می دهم به) کسانی که از فرستاده ی الله متعال که خواندن ونوشتن نمی داند پیروی نمایند.

و همچنان الله متعال از زبان ملائکه اینگونه خبر داده: {رَبَّنَا وَسِعْتَ كُلَّ شَيْءٍ رَحْمَةً وَعِلْمًا فَاغْفِرْ لِلَّذِينَ تَابُوا وَاتَّبَعُوا سَبِيلَكَ وَقِهِمْ عَذَابَ الْجَحِيمِ } [غافر: 7] پروردگارا! مهربانی و دانش تو همه چیز را فراگرفته است پس در گذر از کسانی که (از گناهان دست می کشند و به طاعات و عبادات می پردازند و به راستای راهت) برمی گردند و راه تو را در پیش می گیرند، و آنان را از عذاب دوزخ مصون و محفوظ فرما.

و همچنان الله متعال پیامبر اکرم صلی الله علیه وسلم را تعلیم داد که اگر کفّار و مشرکین ایشان را تکذیب کردند برایشان بگوید: {رَبُّكُمْ ذُو رَحْمَةٍ وَاسِعَةٍ وَلَا يُرَدُّ بَأْسُهُ عَنِ الْقَوْمِ الْمُجْرِمِينَ} [الأنعام: 147] پروردگار شما دارای رحمت گسترده و مهر فراوان است، و عذاب او از رسیدن به گنهکاران رد خور ندارد.

و الله متعال مهربانی خود را أبدی مقرّر نموده است و مهربانی هرگز از او زائل نمی گردد چنانکه فرموده: {كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ} [الأنعام: 54] پروردگارتان (از روی لطف) مهربانی را بر خویشتن واجب کرده است.

آثار مهربانی به تمامی مخلوقات دیده می شود، به هر کافر و مسلمانی آثار رحمت ومهربانی هویداست، و با وجود آن مهربانی با هم زندگی می کنند، و برادری می نمایند، و به یکدیگر محبت می ورزند، و اما رحمت و مهربانی در آخرت مخصوص مؤمنان است، و کفّار از رحمت الهی در آخرت محروم می مانند. الله متعال بنابر رحمت و مهربانی اش پیامبران را مبعوث نموده است؛ و سپس آخرین پیامبرش سیّد المرسلین و برگزیده ترین مخلوقش محمد بن عبدالله صلی الله علیه وسلم را مبعوث نمود، آن پیامبری که به وسیله اش بر امّت لطف نمود، و ظلمت وتاریکی ها را از بین برد، و ایشان را رحمة للعالمین قرار داد چنان که الله متعال فرموده است: { وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعَالَمِينَ } [الأنبياء: 107] ای محمد صلی الله علیه وسلم! ما تو را جز به عنوان رحمت جهانیان نفرستاده ایم.

و همچنان فرموده است: {لَقَدْ جَاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ عَزِيزٌ عَلَيْهِ مَاعَنِتُّمْ حَرِيصٌ عَلَيْكُمْ بِالْمُؤْمِنِينَ رَءُوفٌ رَحِيمٌ [التوبة: 128] بی گمان از خود شما پیامبری به سویتان آمده هر گونه درد و رنج و بلا و مصیبتی که به شما برسد بر او سخت و گران می آید به شما عشق می ورزد و اصرر به هدایت شما دارد، و نسبت به مؤمنان دارای محبت و لطف فراوان و بسیار مهربان است.

و همچنان رسول اکرم صلی الله علیه وسلم درخصوص رحمت و مهربانی الله متعال می فرماید: «وقتي که خداوند آفريدگان را آفريد، در کتابش که بر تخت فرمانروايی نزد او قرار داده شده، نوشت: او (خداوند)، بر خود واجب کرد: رحمتم بر خشمم غلبه می کند (غالب است)».

خداوند رحمت را به صد قسمت تقسيم كرده است، نود و نُه قسمت آن را پيش خود نگه داشته، يك قسمت را به زمين فرستاده است با اين يك قسمت است كه مردم به هم رحم و محبّت مى نمايند، حتّى اسب كه سمش را به آرامى از روى كرّه اش بر مى دارد تا به آن آسيبى نرسد مقدارى از اين قسمت به آن رسيده كه اين همه نسبت به كرّه اش مهربان و علاقه مند است». (رواه البخاری)

از حضرت عمر بن خطاب – رضی الله عنه – روايت شده است که گفت: پيامبر – صلى الله عليه وآله وسلم – بر عده ای اسير زن و کودک گذشتند، ناگهان زنی از اسرا به سبب آن که کودکی را در ميان اسيران ديد، (به سوی او) دويد، او را گرفت و به سينه اش چسباند و به او شير داد؛ پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم خطاب به حاضران فرمود: «آيا فکر می کنيد که اين زن فرزند خود را در آتش بيندازد؟!» گفتيم: خير، به خدا سوگند، پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم فرمود: «خداوند نسبت به بندگان خود، از اين زن نسبت به کودکش هم مهربان تر است». (متفق علیه)

الله متعال بندگانش را به سوی مزیّن ساختن به مهربانی فراخوانده و در بعضی جاها به مهربانی تشویق نموده است، چرا که مهربانی دارای اهمیت بسیاری است تا که بندگان اجر و پاداش بزرگی را به دست آورند، چنان که به مهر ورزیدن نسبت به والدین دستور داده است چرا که والدین دارای مقام بزرگی اند؛ الله متعال سپاسگزاری و فرمانبرداری از والدین را در کنار سپاسگزاری و فرمانبرداری از خود قرار داده است و به والدین هنگام پیری مهر ورزیدن الزامی است چنان که الله متعال فرموده: {وَاخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَقُلْ رَبِّ ارْحَمْهُمَا كَمَا رَبَّيَانِي صَغِيرًا} [الإسراء: 24 ] و بال تواضع و فروتنی را برای شان فرود آور و بگو: پروردگارا! به والدینم مرحمت فرما، همانگونه که آنان در کودکی مرا تربیت و بزرگ کردند.

و الله متعال در مورد شخصیت اصحاب رسول الله صلی الله علیه و سلم فرموده است: { مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَالَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاءُ بَيْنَهُمْ} (الفتح: 29) محمد رسول خداست، و آنانکه با اويند بر کفّار سخت و بين خود مهربانند. {مَنْ يَرْتَدَّ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ فَسَوْفَ يَأْتِي اللَّهُ بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَيُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ أَعِزَّةٍ عَلَى الْكَافِرِينَ } [المائدة: 54} هر كس از شما كه از دينش برگردد [بداند كه] خداوند گروهى را در ميان خواهد آورد كه آنان را دوست مى دارد و [آنان نيز] او را دوست مى دارند. [قومى كه] بر مؤمنان فروتن و بر كافران درشت خويند.

مؤمنان خود را با فروتنی می آرایند و به وسیله ی آن با همدیگر مهربانی می ورزند، و این خود دلیلی است بر این که مهرورزی از بهترین صفات مؤمنان است، چرا که الله متعال در قرآن کریم مؤمنان مهربان را بسیار مدح و ثناء نموده، و مؤمنان مهربان در نزد الله متعال از جایگاه خاصی برخوردار اند؛ والله متعال به آنان اجر وپاداش فراوانی را در نظر گرفته است، چنانکه فرموده: {ثُمَّ كَانَ مِنَ الَّذِينَ آمَنُوا وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ وَتَوَاصَوْا بِالْمَرْحَمَةِ (17) أُولَئِكَ أَصْحَابُ الْمَيْمَنَةِ} [البلد: 17 ] سپس از زمره ی کسانی اند که ایمان می آورند و همدیگر را به صبر و شکیبایی توصیه می کنند، و به ترحّم و مهربانی سفارش می نمایند. {وَأَصْحَابُ الْيَمِينِ مَا أَصْحَابُ الْيَمِينِ (27) فِي سِدْرٍ مَخْضُودٍ (28) وَطَلْحٍ مَنْضُودٍ (29) وَظِلٍّ مَمْدُودٍ (30) وَمَاءٍ مَسْكُوبٍ (31) وَفَاكِهَةٍ كَثِيرَةٍ (32) لَا مَقْطُوعَةٍ وَلَا مَمْنُوعَةٍ (33) وَفُرُشٍ مَرْفُوعَةٍ} [الواقعة: 27 – 34] در سایه ی درخت سدر بی خار آرمیده اند، و در سایه ی درخت موز به سر می برند، و در میان سایه های فراوان و گسترده و کشیده آسوده اند، و در کنارآبشارها وآبهای فراوان به سر می برند، و در میان میوه های فراوان هستند که نه تمام می شوند و نه منع می گردند، و در بین همسران ارجمند و گرانقدر خوش می گذرانند.

پیامبر اکرم صلی الله علیه وسلم نمونه و الگوی بارزی در مهربانی و ترحّم می باشد، چرا که ایشان رحمة للعالمین بوده است، و به همراه مؤمنان، و خانواده، ضعیفان، و کفّار و حتی با حیوانات نیز مهربان بوده است، و کتابهای سیرت و احادیث مبارکه مبیّن مهربانی پیامبر اکرم صلی الله علیه وسلم می باشد، پس سزاوار است که ما نیز گام به گام از روش های ارزشمند رسول الله صلی الله علیه وسلم که مهربان ترین فرد بوده اند پیروی نماییم، و با ذرّه ای از مهربانی ایشان خود را بیاراییم، و با خود و تمامی مخلوقات مهربان باشیم.

منابع:

1- علی محمد صلابی، الإیمان بالقرآن الکریم، ص: 130،133

2- أخلاق النبی صلی الله علیه وسلم فی القرآن و السنّة، أحمد محداد، 2/ 611-615

3- القاسمی، محاسن التأویل، 7/ 157

نوشته: علی محمد صلابی

ترجمه: صفیه مخدومی