تعريف تعاون

در لغت: به معناي مساعدت به کار رفته است؛ چنانچه خداوند تعالي مي فرمايد: (فأعينوني بقوة)( ).ترجمه:« پس مرا با نيرو ياري كنيد». در فرهنگ معاصر فارسی این کلمه به معنای یاری رسانیدن به همدیگر وهمیاری استعمال شده است.

در اصطلاح: در این مورد دو تعریف وجود دارد:
(1) اينکه شخص مسلمان برادر خود را در کار هاي نيک وپسنديده ، و اجتناب از معاصي ياري رساند.
(2) پشتیبانی یک مسلمان از برادر مسلمانش وهمکاری وی با او در امور خیر، و فرمانبرداری الله متعال، و دور از نا فرمانی و معصیت او تعالی.

يقينا هيچ جامعه اي بدون تعاون وهمکاری برپا نمي شود، وانسان تمام نيازمندي هاي خويش را تکميل کرده نمي تواند، ونه منافع خود را تأمين مي تواند کرد، البته استمرار زنده گي اش مرهون تعلقات با ديگران مي باشد.
تعاون با نيازمندان يک وجیبه اسلامي ، وخصلتي از خصلتهاي نيک اسلامي است.

تعاون وهمکاری در نصوص قرآنی:

(1) خداوند متعال به تعاون امر نموده ميفرمايد:« وَتَعَاوَنُواْ عَلَى الْبرِّ وَالتَّقْوَى وَلاَ تَعَاوَنُواْ عَلَى الإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَاتَّقُواْ اللّهَ» [المائدة: ٢ ] ترجمه: « بر اساس نيكي و پرهيزگاري همديگر را ياري و پشتيباني نمائيد، و همديگر را براساس تجاوز و ستمكاري ياري و پشتيباني مكنيد» .

(2) الله متعال می فرماید:« وَالْعَصْرِ (1) إِنَّ الْإِنْسَانَ لَفِي خُسْرٍ (2) إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَتَوَاصَوْا بِالْحَقِّ وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ»یعنی:( سوگند به زمانه همانا انسان البته در زیان است مگر آنانی که ایمان آوردند و کار های شایسته کردند و یکدیگر را به حق توصیه و همدیگر را به شکیبایی سفارش نموده اند).

تعاون وهمکاری در سنت نبوی:

(1) پیامبر بزرگ اسلام ـ صلي الله عليه وسلم ـ مي فرمايد: «مَنْ نَفَّسَ عَنْ مُؤْمِنٍ كُرْبَةً مِنْ كُرَبِ الدُّنْيَا نَفَّسَ اللَّهُ عَنْهُ كُرْبَةً مِنْ كُرَبِ يَوْمِ الْقِيَامَةِ وَمَنْ يَسَّرَ عَلَى مُعْسِرٍ يَسَّرَ اللَّهُ عَلَيْهِ فِى الدُّنْيَا وَالآخِرَةِ وَمَنْ سَتَرَ مُسْلِمًا سَتَرَهُ اللَّهُ فِى الدُّنْيَا وَالآخِرَةِ وَاللَّهُ فِى عَوْنِ الْعَبْدِ مَا كَانَ الْعَبْدُ فِى عَوْنِ أَخِيهِ …»

ترجمه: « کسي که مصیبتی از مصیبتهای دنيوي مؤمني را مرفوع سازد، خداوند مصيبتي از مصيبتهاي روز قيامت او را مرفوع مي كند، وکسي که با تنگدستي سهلگيري کند، خداوند در دنيا و آخرت با او سهلگيري مي کند. وکسي که عيب مسلماني را بپوشاند، خداوند در دنيا و آخرت عيب او را مي پوشاند. خداوند در صدد کمک بنده است، تا لحظه اي که بنده در صدد کمک به برادر مسلمانش باشد».

از حدیث فوق چند موضوع دانسته می شود:

الف: موضوع نخست: پاداش از جنس عمل است:
آنچه از این سخن پیامبر صلی الله علیه وسلم دانسته می شود:« مَنْ نَفَّسَ عَنْ مُؤْمِنٍ كُرْبَةً مِنْ كُرَبِ الدُّنْيَا نَفَّسَ اللَّهُ عَنْهُ كُرْبَةً مِنْ كُرَبِ يَوْمِ الْقِيَامَةِ» یعنی: کسي که مصیبتی از مصیبتهای دنيوي مؤمني را برطرف سازد، خداوند مصيبتي از مصيبتهاي روز قيامت او را برطرف می سازد.

این قسمت حدیث نشان می دهد که پاداش ازجنس عمل می باشد؛ ولی با این تفاوت که پاداش خیلی بزرگ تر از عمل خواهد بود. مثلا اگر شخص مؤمنی دچار فقر و تنگدستی شود یا به چیزی نیازش افتد، مسلمان دیگری اقدام به رفع آن نیاز نماید و تنگدستی را از وی بر طرف کند، چه این بر طرف نمودن از مال خودش باشد، یا در آن راستا تلاش ورزد و اهل احسان و خیر را تشویق کند تا برای آن بذل و بخشش کنند که مشکلات عائد شده بر وی مرفوع گردد، و اگر نیاز آن مسلمان در این باشد که به قرض نیازش افتد باید برایش قرض دهد، و اگر دچار مصیبتی می گردد با وی مواسات نماید تا مصیبت وی بر طرف شود، واگر نیازش آن باشد که به شفاعت نیاز دارد باید در صورتی که کار خیر باشد شفاعت کند، واگر نیازش به خاطر ازدواج باشد باید به خواستگاری رفته و در این راستا تلاش نماید، واگر مشکلاتش به سبب کاریابی باشد برای یافتن کار مناسبی برایش تلاش نماید، و اگر مشکلات روانی داشته باشد باید از راههای نصیحت و مشورت دهی کمکش نماید.

اگر بنده مؤمن از برادر مؤمنش نیازهایی از آن قبیل که بیان گردید بر طرف کند الله متعال در مقابل با ثواب اخروی او را پاداش می دهد در حالی که نیازها ومصیبتهای دنیوی در برابر مصیبتهای اخروی بی ارزش و اندک اند، چونکه اگر تمام مشکلات و مصائب دنیوی جمع کرده شوند همه اش به اندکی از مصیبتهای اخروی برابر نخواهد شد.

این یک خوی اجتماعی بزرگ است که اسلام بدان فرا می خواند و بر عنصر مشارکت وجدانی و کمک مادی ومعنوی مشتمل است و از حقیقت برادری ایمانی در واقعیت زندگی تعبیر می کند و این معنا را تبارز می دهد که مؤمنان مانند یک جسد اند.

ب: موضوع دوم: پاداش عمل نیک بزرگتر از خود عمل نیک است:
پیامبر بزرگ مان در جزء دوم حدیث خویش فرموده است:« وَمَنْ يَسَّرَ عَلَى مُعْسِرٍ يَسَّرَ اللَّهُ عَلَيْهِ فِى الدُّنْيَا وَالآخِرَةِ» یعنی: وکسي که با تنگدستي سهلگيري کند، خداوند در دنيا و آخرت با او سهلگيري مي کند.

در این قسمت حدیث این مفهوم را در میابیم که هرگاه شخصی در دنیا سختی را از شخص مسلمانی برطرف نماید الله متعال سختی های دنیوی واخروی او را بر طرف می کند.

تیسیر در این جا به معنای گذشت و آسان گیری آمده است، تسهیل بر معسر می تواند از راههای گوناگون صورت گیرد، مانند آسانگیری بر مدیون و قرضدار ولو که مدت دین تمام هم شده باشد، صاحب قرض باید به مدیون مهلت دیگری هم بدهد.

الله متعال ما را توصیه می فرماید که اگر شخصی توان پرداخت قرضش را ندارد باید برایش مهلت داد تا گشایشی برایش دست دهد و اگر بخشیده شود بهتر از آن است، چنانچه در قرآن کریم آمده است:« وَإِنْ كَانَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلَى مَيْسَرَةٍ وَأَنْ تَصَدَّقُوا خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ»[سوره بقره:280]. ( واگر بدهکار تنگدست بود پس تا هنگام گشایش، مهلتی به او دهید، و اگر به راستی قدرت پرداخت ندارد، بخشیدن برای شما بهتر است، اگر بدانید.

الله متعال به مهلت دادن دستور می دهد در صورتی که شخص قرضدار توان پرداخت قرض را بر سر وقت ندارد و همچنان به کاری بهتر از آن هم رهنمایی می کند که عبارت از گذشت کامل و بخشیدن است و آن را صدقه نام نهاده است؛ زیرا که از جمله صدقه پوشیده به شمار می رود.

از نشانه های تیسیر این است که شخصی مالی را خریداری می کند و قیمت آن را همان وقت در دست ندارد ویا همه قیمت را در دست ندارد، فروشنده باید در برابرش آسانگیری نماید. یکی دیگر از آسانگیری مؤمن آن هم می باشد که از حرفه کار یا صنعتگری ساختن چیزی می شود ولی او بر سر وقت تعیین شده آن کار را انجام داده نمی تواند، که برایش مهلت دهد، جز در صورتی که دروغگو باشد و همیشه با مردم نیرنگ بازی کند. اینگونه عرصه های تطبیق آسانگیری بر حاجتمندان بسیار و گسترده می باشد که هرگاه مؤمنی بر مؤمنان دیگر آسانگیری کند خداوند در این دنیا و در آخرت بر او آسان می گیرد.

ج: موضوع سوم: پاداش پوشانیدن عیوب دیگران:
در قسمت دیگری از حدیث فوق آمده است:« وَمَنْ سَتَرَ مُسْلِمًا سَتَرَهُ اللَّهُ فِى الدُّنْيَا وَالآخِرَةِ» یعنی: وکسي که عيب مسلماني را بپوشاند، خداوند در دنيا و آخرت عيب او را مي پوشاند.

جزئی از اخلاق مسلمان آن است که عیب برادر/خواهر مسلمان خود را بپوشاند و رسوایش نکند، تا زمانی که خود او بر معصیت و گناه اصرار نداشته و آشکارا انجام ندهد. این در صورتی که آن معصیت از اموری نباشد که حق مردم در آن ضایع می گردد ویا به سبب آن ضرری بزرگ به مصالح بزرگ مسلمین متوجه می باشد.

خداوند پاداش پوشاندن عیب مسلمان را پوشاندن عیبهایش در دنیا و آخرت قرار داده است. و در حدیث دیگری نیز آمده است:« هیچ بنده ای در دنیا عیبهای بنده ای را نمی پوشاند مگر آنکه خداوند در روز قیامت عیبهای او را می پوشاند».

د: موضوع چهارم: همکاری با مسلمان:
در قسمت اخیر حدیث فوق آمده است:« وَاللَّهُ فِى عَوْنِ الْعَبْدِ مَا كَانَ الْعَبْدُ فِى عَوْنِ أَخِيهِ» یعنی: خداوند در صدد کمک بنده است، تا لحظه اي که بنده در صدد کمک به برادر مسلمانش باشد.

همکاری مسلمان با برادر مسلمانش فضیلت اخلاقی ای است که همواره کمک الله متعال با آن همراه می باشد، تا برای او در برابر این کار خیرش مکافات داده باشد. چه کسی ادعا می کند که به کمک الله متعال نیاز ندارد؟

کدام انسانی می تواند از کمک پرورد گار در تمام شئون زندگی اش بی نیاز باشد؟ تا زمانی که یک شخص مسلمان با برادران مسلمان خود همکار باشد به صورت پیوسته کمک پروردگار هم شامل حالش می باشد، باید دانست که به طور دائم ثوابی که الله متعال بر عمل انسانی می بخشد بزرگتر است.

هرکه می خواهد کمک پروردگار برایش برسد باید به کمک یک تن از برادران مسلمانش بشتابد، آنگاه کمک پروردگارش را میابد، و کارش را آسان می سازد. این یک امر تجربه شده است.

عرصه های کمک و همکاری خیلی گسترده و فراخ است تا جایی که حصر کردن آن از توان انسان بیرون خواهد بود؛ ولی در این کار یک شرط اساسی وجود دارد که همکاری در گناه و تجاوز و حق تلفی و مخالفت امر پروردگار و پیامبرش نباشد، و در غیر این همکاری بر حسب نیاز نیازمندان از مرتبه مستحب گرفته تا مرتبه فرض قرار می گیرد.

از عرصه های همکاری آن است که با شخصی مساعدت مالی یا جسمی یا قولی نمایی و یا از مقام ومنزلتت به نفع شخصی کمک کنی، یا برای شخصی مشورت نیک بدهی، یا با شخصی همکاری علمی کنی، یا شفاعت نیک کنی، یا با قوت و عسکر و سلاح با کسی همکار باشی. هیچ پهلو از پهلو های زندگی وجود ندارد مگر آنکه در آن جنبه هایی وجود دارد که می توان در آن همکاری نمود و بزرگ ترین همکاری ایثارگری است.

(2) و در حديث شريف ديگری از آنحضرت ـ صلي الله عليه وسلم ـ روايت است که فرمودند: « انْصُرْ أَخَاكَ ظَالِماً أَوْ مَظْلُوماً» فقَالَ رَجُلٌ: يَا رسول اللَّه أَنْصرهُ إِذَا كَانَ مَظلُوماً أَرَأَيْتَ إِنْ كَانَ ظَالِماً كَيْفَ أَنْصُرُه؟ قال: « تَحْجُزُهُ أَوْ تَمْنعُهُ مِنَ الظُّلْمِ فَإِنَّ ذلِك نَصْرُهْ » (بخاري 2444) ترجمه:« برادرت را ياري کن، خواه ظالم باشد يا مظلوم! مردي گفت: يا رسول الله ـ صلي الله عليه وسلم ـ ياري اش مي دهم چون مظلوم باشد، هرگاه ظالم باشد، چطور او را ياري کنم؟ فرمود: اينکه او را از ظلم باز داري، وهمین ياري دادن اوست».

اهميت تعاون و رابطه آن با همبستگی

تعاون در ميان افراد جامعه يک ضرورت اجتماعي بوده که قرآن کريم به آن دستور ميدهد مشروط بر اينکه اين تعاون تا سرحد کارهاي نيک وخير وعام المنفعه باشد، وبه کارهاي نامشروعی مانند تجاوز به حریم ديگران وظلم وهتک حرمت ایشان نيانجامد.
درميان تعاون وهمبستگي دراسلام نزديکي وجود دارد، به اينگونه که تعاون مقتضي بذل کوشش وجهد از جانبين مي باشد، البته همبستگي يک درجه بلندتر از تعاون مي باشد، اينکه کمک از شخص قوي به شخص ضعيف همراه با احساسات محبت وشفقت صورت ميگيرد.

پيامبر اکرم ـ صلي الله عليه وسلم ـ آنرا به يک بناء شامخ تشبيه نموده ميفرمايد: (المُؤمِنُ لِلمُؤمِنِ کَالّبُنيَانِ يَشُدُّ بَعضُهُ بَعضاً وشَبَّكَ بَينَ أَصَابَعِهِ) ترجمه: « مؤمن با برادر مؤمن خود مانند يک بنای بلند است که بعضی از اجزاي آن بعض اجزای ديگر را استوار ومحکم ميکند و انگشتان خود را داخل يکديگر نمود»

يک خشت به تنهائي خود هر قدر که محکم و قوي باشد باز هم ضعيف شمرده مي شود و هزاران خشتهاي پراکنده هيچ کاری کرده نمي توانند و نه هم بنايی را تشکيل ميدهد؛ ولي بناي قوي و محکم و استوار از مجموع خشتهاي متماسک و درهم پيچيده در صفهاي منظم بوجود مي آيد.

همچنان پیامبر صلی الله علیه وسلم در مورد تراحم و تکامل و تعاطف جامعه مي فرمايد: « مَثَلُ الْمُؤْمِنِينَ فِى تَوَادِّهِمْ وَتَرَاحُمِهِمْ وَتَعَاطُفِهِمْ مَثَلُ الْجَسَدِ إِذَا اشْتَكَى مِنْهُ عُضْوٌ تَدَاعَى لَهُ سَائِرُ الْجَسَدِ بِالسَّهَرِ وَالْحُمَّى » ترجمه:« حالت مسلمانها در محبت و رحمت و مهرباني شان به همديگر مانند يک جسد است، که هرگاه عضوي از آن به درد آيد، ديگر اعضاي جسد در تب و بيدار خوابي با آن همراهي مي کنند».[مسلم ]

فضيلت تعاون

اسلام بر تعاون ترغيب نموده است، چون تعاون باعث نشرکار هاي نيک، ورفع نيازمنديها، و پيروزي بر مشکلات و ايجاد الفت و محبت در بين افراد جامعه می گردد، و پيامبر ـ صلی الله عليه وسلم ـ در مورد کار اجتماعي مي فرمايد: « يَدُ اللَّهِ مَعَ الْجَمَاعَةِ ، مَنْ شَذَّ شُذَّ فِي النَّارِ) ترجمه: « دست رحمت خداوند بالاي جماعت است و اگر کسي تنها شده جماعت مسلمانها را رها کند در دوزخ تنها ميشود».

و تعاون از جمله نیازهای زنده گي می باشد؛ چون يک فرد به تنهایي نمي تواند تمام مشاکل زنده گي را متحمل شود. پیامبر ـ صلی الله علیه وسلم ـ فرموده است: « مَنْ كَانَ مَعَهُ فَضْلُ ظَهْرٍ فَلْيَعُدْ بِهِ عَلَى مَنْ لا ظَهْرَ لَهُ ، وَمَنْ كَانَ لَهُ فَضْلُ زَادٍ فَلْيَعُدْ بِهِ عَلَى مَنْ لا زَادَ لَهُ » [مسلم و ابوداود] ترجمه: « اگر کسي سواري زائد داشته باشد پس بايد براي آنکه سواري ندارد، بدهد و اگر کسي توشه زائد داشته باشد پس بايد براي آنکه توشه ندارد، بدهد».

پیامبر صلی الله علیه وسلم در جای دیگری فرموده است:« وعَوْنُكَ الضَّعيفَ بِفَضْلِ قُوَّتِكَ صَدَقَةٌ» [مسند أحمد]. ترجمه: « تعاون با شخص ضعيف صدقه محسوب ميشود».

نمونه های تطبیقی تعاون در زندگی پیامبر صلی الله علیه وسلم وسلف صالح:

(1) از حضرت عایشه رضی الله عنها روایت است که گفت: «پیامبر صلی الله علیه وسلم هنگامی که در خانه می بود همواره در خدمت خانواده اش قرار می داشت و چون وقت نماز فرا می رسید به مسجد می رفت»

(2) از براء بن عازب رضی الله عنه روایت است که، پیامبر صلی الله علیه وسلم در روز حفر خندق خاک را منتقل می ساخت، تا آنجا که شکم مبارکش با خاک آلوده شده بود.

(3) روزی عثمان بن عفان رضی الله عنه سخنرانی می کرد و در جریان سخنرانی خود گفت: « سوگند به الله که ما با رسول خدا صلی الله علیه وسلم در سفر و حضر همراه می بودیم، آن حضرت بیماران مان را عیادت می کرد و جنازه های ما را بدرقه می نمود، اگر اندک در دست می داشت یا بسیار از آن ما را نیز بر خوردار می گرداند»

دیدگاه دانشمندان و علماء ومفسرین پیرامون تعاون و همکاری:

(1) از عمر بن خطاب رضی الله عنه روایت است که گفت: تلاش کن که برادران صادق و درستکار داشته باشی تا در سایه آنها زندگی کنی، که چنین دوستانی در وقت آسانی زیبایی اند و در هنگام سختی و مصیبت همکار و همنوا”.

(2) همچنان فرموده است:« دوستی ات را به اندازه و اساس تقوی بگردان، سخنت را در نزد کسانی بگوی که به آن وقعی قایل باشند و علاقمند شنیدن آن باشند، نیازت را صرف به کسی باز گوی که توان داشته باشد که آن را بر طرف سازد، در حق زندگان غبطه نخور جز در آن چیزی که در حق مردگان نیز غبطه می خوری، در امور خویش با کسی مشوره نما که از خدا، ترس داشته باشد»

(3) عبدالرحمن بن عوف رضی الله عنه گفته است:« پیامبر صلی الله علیه وسلم در میان من و سعد بن ربیع پیوند برادری ایجاد کرده بود، روزی سعد برایم گفت: من از تمام انصار مالدارتر هستم، دارایی ام را دو تقسیم نموده نیمش را تو بگیر و دو زن دارم نگاه کن از هر کدام که خوشت آمد طلاقش می دهم بعد از تمام شدن عده اش با او ازدواج کن، برایش گفتم: به این نیاز ندارم، مرا به بازار رهنمایی کنید، پس به بازار بنی قینقاع رهنمایی ام کردند، هرگاه که به بازار می رفتم مقدار زیادی فایده به دست میاوردم»

(4) عطاء بن ابی رباح رحمه الله گفته است:« وقتی یکی از برادران خود را سه روز ندیدید در جستجوی احوالش شوید، اگر بیمار بود عیادتش کنید و اگر مشغول بود همکاریش نمایید و اگر فراموش کرده بود، به یاد شان آورید» .

(5) ابوجعفر بن صهبان رحمه الله گفته است:« نخستین قدم در مودت و دوستی برخورد با مردم با کشاده رویی است، قدم دوم اظهار مودت و محبت، و قدم سوم بر طرف کردن نیاز های آنها.»

(6) شخصی از داود طائی در خواست پند و اندرز نمود، داود طائی به او گفت: با اهل تقوی همنشین شو؛ زیرا که آنها با تو در معامله آسانگیر ترین انسانهای روی زمین و بیشتر از همه مردم با تو همکار می باشند » .

(7) شخصی از ابو حمزه شیبانی در مورد اخوت در راه خدا جل جلاله پرسید، در پاسخ گفت: آنها کسانی اند که به طاعت الله – عز وجل – عمل می کنند، و در امر پروردگار با همدیگر کمک می کنند، هر چند که خانه ها و بدنهای شان از همدیگر دور باشد» .

از فوائد تعاون وهمکاری:

می توان شماری از فوائد تعاون و همکاری در امور خیر را در نکات ذیل خلاصه نمود:
(1) به اتمام رسانیدن امور و فعالیتهای بزرگی که فرد به تنهایی از انجام دادن آن عاجز می باشد.
(2) پیدا شدن احساس قوت در افراد و ریشه کن شدن احساس عجز و ناتوانی از آنها.
(3) تعاون محبت و دوستی با دیگران را تقویت می کند.
(4) مقابله با خطرهای احتمالی از سوی انسان ها یا حیوانات ما حول.
(5) تعاون وهمکاری بر علاوه آنکه نیاز انسانی است ثمره ای از ثمرات ایمان نیز است.
(6) تعاون وهمکاری زیر بنا و اساس پیشرفت، پیروزی وتولید می باشد.
(7) تعاون و همکاری یکی از ثمرات اخوت اسلامی است.
(8) تعاون وهمکاری احساس مساوات و برابری انسانی را در افراد تقویت می نماید.
(9) تعاون وهمکاری حقد و کینه را از قلبهای ضعیف ریشه کن می کند و اسباب حسد را از دلها دور می سازد.
(10) تعاون وهمکاری راه رسیدن به رضای پروردگار، کسب محبت او تعالی و رسیدن به بهشت می باشد.
(11) تعاون یکی از مهمترین وسائل محبت و همدلی در میان مردم می باشد.چهارم: عفو و بخشش