هایدرولوجیکي دوران او دهغه سره دانسان تعامل
هایدرولوجیکي دوران (Hydrologic Cycle)
لکه څنګه چې اوبه د ځمکې پرمخ د ژوند اساس دی، او په ډیری برخو کې یې شتون اړین دی، نو له همدې کبله اړینه ده ترڅو پوه شو چې اوبه څنګه خپله بڼه بدلوي او د سیسټمونو له لارې حرکت کوي. هایدرولوژي هغه علم دی چې دځمکې په داخل او اتوموسفیر کې داوبو دموندلو، دوران او ویش څخه بحث کوي. دځمکې دپوهې دیوې برخه په توګه داوبوڅخه هغه که په ویالو،سیندونو، جهیلونو، باران او واورې په شکل وي او یا دځمکې په سر او دځمکې په دننه کې دخاورو او ډبرو په خالیګاه وو کې وي بحث کوي. اوبه د ټولو ژوندیو موجوداتو لپاره اړینې دي. له اتموسفیر څخه د بایوسفیر له لارې او لاندې ځمکې، سیندونو ، د ځمکې لاندې اوبو او بالاخره بحرونو ته د اوبو حرکت د هایدروولوژیک دوران په نوم یادیږي. اوبه د بایوسفیر له لارې د مختلفو مرکباتو( هغه که د ژوند لپاره اړین او یا زهرجن دي) د حرکت لپاره لومړنی عامل دي. په ځمکه کې، شاوخوا 97 سلنه اوبه په سمندرونو کې دي او له درې سلنې څخه لږې اوبه خوږې دي، چې له دې جملې څخه، د 3/4 څخه لږ څه ډېرې دیخ په ډول زیرمه شوي. نو، په ځمکه کې له یو سلنې څخه لږې اوبه نا منجمد اوبه دي چې انسانان یې د خپلو اړتیاوو لپاره کارولی شي.
تبخیر(Evaporation):
لمر د هایدروولوژیکي دوران یو له چلوونکو څخه دی. د لمر انرژي د سمندرونو، سیندونو، جهيلونو او خاورې څخه اوبه په بخار بدلوي، نموړې عملیه د تبخیر یا ایوپوریشن په نوم یادیږي.
تعرق (Transpiration):
د فوتوسنتزیس یا ضیایی ترکیب په جریان کې، اوبه د خاورې څخه د ریښو په واسطه اخیستل کیږي، پاڼو ته لیږدول کیږي او د پاڼو له سطحو څخه د پاڼو دسوریو یا ستوماتا له لارې ضایع کیږي، چې دا عملیه دتعرق یا ترانسپایریشن په نوم یادیږي
ټول تبخیر (تبخیراو تعرق) Evapotranspiration:
پورته دوه پروسې (تبخیر او تعرق) د ایوپو ترانسپایریشن په نوم یادېږي. پدې پروسه کې ټولې هغه اوبه چې دځمکې دسطحې نه دا که نباتات، خاوره سیندونه او یا جهیلونه وي تبخیر شي. په اتموسفیر کې تبخیر شوي اوبه په ورېځو بدلیږي.
اورښت (Precipitation):
اورښت د اتموسفیر د اوبو د بخار څخه په مایع (باران) یا جامد شکلونو (واوره، ږلۍ) بدلول دي چې بیا د ځمکې سطحې ته راښکته کیږي. د اورښت ځینې اوبه د ځمکې په سطحه د سطحې د جریان په واسطه حرکت کوي، پداسې حال کې چې د اورښت څخه نورې اوبه خاورې ته ننوځي او د ځمکې لاندې د اوبو د جریان په توګه حرکت کوي. په اتموسفیر کې د اوبو بخار معمولا د باد او د هوا د حرکت په واسطه د تبخیر سرچینې څخه لیرې کیږي. په پایله کې، د اورښت په توګه ډیری اوبه د تبخیر له سرچینې څخه راځي چې پورته په هوا کې موقعیت لري.
ذکر شوې پیښې د هایدروولوژیکي معادلې په وسېله داسې ښودل کیږي.
اورښت مساوي دی د تبخیر او تعرق جمع ذخیره جمع دځمکې پرمخ د اوبو د جریان سره برابر دي.
Precipitation = Et +S +Ro.
ځمکه د مادې په نسبت یو تړلی سیسټم دی، نوځکه اوبه هیڅکله نه پریږدي. په هرصورت، انساني فعالیتونه کولی شي د هایدروولوژیکي دوران او د اوبو شتون بدل کړي. کله چې موږ د سړک لپاره ځمکه پخوو، موږ خاورې ته د اوبو د جریان مخه نیسو، د اوبو د جریان په زیاتوالي یا د تبخیر په زیاتولو سره هایدروولوژیکي دوران اغیزمن کیږي. کله چې موږ خپلو باغونو ته اوبه ورکوو یا د حوضونو او ډنډونو لپاره اوبه کاروو، موږ د تبخیر اندازه ډیروو. کله چې موږ دځمکې دمخ نه نباتات لرې کوو، موږ د تعرق کچه کموو. دا ټولې کړنې په هایدروولوژیکي دوران اغیزه کوي.
په ځمکه کې د اوبو لویه برخه مالګینه ده او په سمندرونو کې زیرمه شوې ده. په ورته وخت کې، د نړۍ ډیری تازه اوبه د یخ، واورې او ځمکې لاندې دي. دا پدې مانا ده چې د اوبو یوه مهمه برخه د اوبو له دورې څخه جلا ده. په مقابل کې، په سیندونو، جهيلونو او د سمندر په سطحه کې زیرمه شوې اوبه په نسبي ډول په چټکۍ سره دوران کوي. ځکه چې دا په اتموسفیرته تبخیر کیږي او بیا د اورښت په ډول بیرته دځمکې سطحې ته راځي. د اتموسفیر اوبو حوزه په ډیره چټکۍ سره تغیر مومي ځکه چې دا د نورو حوزو په پرتله کوچنی ده (د بیلګې په توګه د تازه اوبو د حوزې څخه 15٪ کوچینۍ ده).
ددیاګرام په ډول داوبو دهایدرولوجیکي دوران ښونه
د اوبو د دوران سره د انسان تعامل:
د خوږو اوبو رسولو د ایکوسیستم یو له خورا مهمو خدماتو څخه دی چې د انسان په هوساینې پورې اړه لري. د دې اوبو لویه ګټه په کرنه کې د خړوبولو لپاره ده، مګر د پام وړ مقدار اوبه د عامه او ښاروالۍ کارونې، همدارنګه په صنعت کې او بریښنا د تولید لپاره هم استفاده کیږي. د اوبو په دوران کې نورې مهمې بشري مداخلې د ځمکې په پوښښ کې بدلونونه او د سیندونو د شبکو د زیربناوو پراختیا شامل دي. لکه څنګه چې موږ د لرګیو عرضه کولو او د کرنې پراختیا لپاره ځنګلونه له مینځه وړو، نو د نباتاتي پوښښ اندازه کمیږي، کوم چې په طبیعي توګه د اورښت د کمولو او په ځمکه کې د نفوذ کچه ورو کوي. د پایلې په توګه، د اوبو سطحي جریان زیاتیږي. دا پدې مانا ده چې د سیلابونو او تخریب کچه ډیریږي. تخریب د خاورې کیفیت ټیټوي او سیندونو او کانالونوته رسوبي مواد داوبو په وسیله ځي او هلته زیرمه کیږي، وروسته بیا کېدای شي د تګ راتګ مخه ونیسي او آبي بوټو او څارویو ته زیان ورسوي. ښاري کول هم په خاوره کې د فلټر کولو او د اوبو ایستلو سیسټمونو ته د اورښت دننوتو مخه نیولو سره دځمکې پرمخ داوبو جریان ګړندی کوي. همدارنګه په سیندونو کې نورې اضافي زیربناوې جوړې شوې لکه سربندونه او انحرافی چینلونه چې هدف یې د انساني ګټې لپاره د اوبو جریان او سمت بدلول دي. موږ همدارنګه د سمندري اوبو څخه د ترانسپورت، تفریح، د اوبو بریښنا تولید او د کثافاتو د ایستلو لپاره ګټه اخلو. دا فعالیتونه، په ځانګړې توګه د کثافاتو تصفیه، د اوبو ایستلو ته اړتیا نلري، مګر د اوبو کیفیت او د اوبو جریان باندې اغیزه لري چې د آبی اکوسیستمونو فزیکي او بیولوژیکي جوړښتونوباندې منفي اغیزه کوي.
د اوبو دوران د اقلیم د تنظیم او همدارنګه د ټولو ایکوسیستمونو د فعالیت لپاره اړین او ملاتړي دی . په پایله کې، د طبیعي اوبو په دوران کې انساني لاسوهنه منفي پایلې لري او پایداره پرمختګ دستونزو سره مخامخ کوي. دوه لوی اندیښنې شتون لري. لومړی، دانسانانو مخ په زیاتیدونکو غوښتنو توازون چې زموږ د اوبو کارول پایداره کړي ترڅو د اوبو د ډیر مصرف او ککړتیا څخه د ایکوسیستم زیان را کم کړي. په دودیز ډول، هرڅوک هڅه کوي ترڅو ډیرو منابعو ته لاسرسی ولري مګر په عیني وخت کې یې په چاپیریال منفي اغیزې هم باید دپام نه ونه غورځول شي، داځکه چې د اوبو کارولو موثریت ته پام کول اوس یو لوی هدف دی. دوهم، د نړۍ په ډیرو برخو کې د پاکو اوبو رسولو ته اړتیا ده، نو ددې هدف ترلاسه کولو لپاره هم د اوبو د ککړتیا کمولو او د اوبو صحت ته باید پاملرنه وشي.
منابع:
Theis, Tom, & Tomkin, Jonathan. (Eds.). (2012). Sustainability: A Comprehensive Foundation. University of Illinois. Retrieved from: http://cnx.org/contents/1741effd-9cda-4b2b-a91e-003e6f587263@43.4/Sustainability:_A_Comprehensiv
U.S. Department of the Interior and U.S. Geological Survey, The Water Cycle
حازق، محمد اسلم، انجنیری هایدرولوژي، عرفان خپرندویه ټولنه، کندهار،۱۳۹۸ ه ل.
سمیع الله سرفرازي
