بهترین نسخه برای علاج غفلت که در برابر ذکر الهی و فکر آخرت موانع ایجاد میکند، نماز است . درین درس میکوشیم تا این نسخۀ شافی را با کمی تفصیل شرح نموده و آفاتی را نیز نشاندهی کنیم که سبب بی تأثیر شدن آن میگردد .

نوشتۀ مولانا امین احسن اسلامی
ترجمه: مومن حميكي

این نسخه ایست که الله متعال تجویز نموده و میفرماید؛ اگر کسی میخواهد مرا بیاد داشته باشد پس نماز را برپا دارد .
ﭽ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ ﭼ طه: ١٤
« و نماز را بخاطر یاد من برپا دار »
اگر به نماز به نظر دقت بنگریم، میبینیم که شرایط، اوقات و دعاهاییکه درنماز خوانده میشود، هرکدام به نوبۀ خود سبب بیداری قلب و تذکر میگردد . شخصی که نماز را با تمام آداب و شرایط آن اداء میکند، ناممکن است که پرده های غفلت بر قلبش تاری گردیده و از یاد الله متعال غافل شود .
پیامبر  میفرمایند:
عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ أَنَّهُ سَمِعَ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَقُولُ أَرَأَيْتُمْ لَوْ أَنَّ نَهَرًا بِبَابِ أَحَدِكُمْ يَغْتَسِلُ فِيهِ كُلَّ يَوْمٍ خَمْسًا مَا تَقُولُ ذَلِكَ يُبْقِي مِنْ دَرَنِهِ قَالُوا لَا يُبْقِي مِنْ دَرَنِهِ شَيْئًا قَالَ فَذَلِكَ مِثْلُ الصَّلَوَاتِ الْخَمْسِ يَمْحُو اللَّهُ بِهِ الْخَطَايَا  (صحيح البخاري – 2 / 355)
« از ابو هریره  روایت است که فرمود : از رسول الله  شنیدم که میفرمود : بگویید که اگر نزدیک خانۀ یکی از شما نهری جریان داشته و او هر روز پنج مرتبه در آن غسل میکند آیا بر بدن او چرک و کثافتی باقی میماند؟ گفتند : نه، چرک باقی نمیماند . پیامبر  فرمود : مثال نماز های پنجگانه نیز همینگونه است که الله متعال بوسیلۀ آن گناهان را محو میگرداند »

و در حدیث دیگری میفرماید :
عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ يَعْقِدُ الشَّيْطَانُ عَلَى قَافِيَةِ رَأْسِ أَحَدِكُمْ إِذَا هُوَ نَامَ ثَلَاثَ عُقَدٍ يَضْرِبُ مَكَانَ كُلِّ عُقْدَةٍ عَلَيْكَ لَيْلٌ طَوِيلٌ فَارْقُدْ فَإِنْ اسْتَيْقَظَ فَذَكَرَ اللَّهَ انْحَلَّتْ عُقْدَةٌ فَإِنْ تَوَضَّأَ انْحَلَّتْ عُقْدَةٌ فَإِنْ صَلَّى انْحَلَّتْ عُقَدُهُ فَأَصْبَحَ نَشِيطًا طَيِّبَ النَّفْسِ وَإِلَّا أَصْبَحَ خَبِيثَ النَّفْسِ كَسْلَانَ (موطأ مالك – 2 / 50)
« از ابو هریره  روایت است که گفت : رسول الله  فرمودند : زمانیکه انسان بخواب رفت، شیطان سه بالای سر او سه گره زده و در هر گره میگوید؛ هنوز شب خیلی طویل است، بخواب. پس اگر بنده بیدار شده و الله را یاد کرد، یک گره باز میشود و چون وضوء کرد گره دیگر آن گشاده میشود و چون نماز را اداء کرد تمام گره ها باز شده و با نشاط و بشاشت برمیخیزد در غیر آن کسل و خبیث النفس از خواب برمیخیزد»

شرایط نماز :

این اثر گذاری نماز چنانچه در احادیث فوق ذکر شده است ، نتیجۀ یکی دو حرکت ظاهری نمیباشد. بلکه چنانچه عرض کردیم، تمام آن شرایط، ارکان و آدابی در آن ذی دخل است که از مجموعۀ آن نماز کامل تشکیل می یابد . اولین شرط نماز پاکی بدن و وضوء است . در نتیجۀ اهتمام به وضوء جسم وجان انسان تازه گردیده و غبار کسالت از طبیعت وی پاک میشود. تمام اعضای بدن انسان در بندگی الله متعال شریک گردیده درتعاون و همکاری با یکدیگر در تکمیل این عبادت بزرگ سهیم میگردند که در نتیجۀ آن دعاء وعبادت از برکات بیشتری برخوردار و قرین قبول درگاه الهی میگردد . زیرا دعای یک جماعت بیشتر از دعاهای انفرادی سبب جلب رحمت و مغفرت الله  میشود .

اوقات نماز :

اوقاتی که برای ادای نماز تعین گردیده، موزون ترین وقت برای ادای این عبادات، با قبول دعاء سازگارتر، در تطابق با اوقات تهلیل و تسبیح و با رکوع و سجود شمس و قمر ، حجر و شجر هم آهنگ میباشد .
نماز فجر وقتی اداء میگردد که خاطر انسان فارغ و قلبش مملوء از سکون میباشد . انسان در شب استراحت نمود و خستگی روز را از خود دفع مینماید و چون برمیخیزد با جسم تازه و قلب مطمئن حرکت جدیدی را با روز جدید آغاز میکند . این آغاز جدید محتاج به عزم وارادۀ جدید است و چه بهتر ازینکه این عزم و ارادۀ جدید با ذکر الهی و متوجه شدن بسوی او آغاز یافتته و از آن ذات بی همتا طلب توفیق و هدایت صورت گیرد .
از سوی دیگر، اگر با چشم حقیقت بین نگاه کنیم، وقت فجر حقیقت مهم و دقیقی را نیز بیان میکند که انسان را بسوی سجود فرا میخواند .

درین وقت آفتاب را که از سوی عدۀ انسانهای نادان معبود و مسجود قرار گرفته است، میبینیم که رکوع کنان و سجده کنان در برابر الله متعال خم گردیده و با زبان حال اعلان میکند که او خالق نه بلکه مخلوق و تابع فرمان الله متعال است .
وقت عصر نداء میکند که هر عروجی زوالی را در پی دارد و هر جوانی به پیری میرسد و در کائنات هیچ چیزی ازین قانون مستثنی نمیباشد، فقط یک ذات است که همیشه باقی بوده وهیچ زوال و نقصانی در او رونما نمیگردد و غیر از او هرچه هست، بقاء  وخلود ندارد .

همچنانکه درخشش روز آهسته آهسته زیاد شه و به بلندترین نقطۀ اوج خود میرسد ، اینک با فرا رسیدن عصر بسوی غروب رهسپار میگردد، دنیا نیز به همینگونه پیدا شد، درخشید، به جوانی رسید و یک روز حتماً به نقطۀ زوال خود میزسد . این تذکر خاموشانه بندۀ حقیقت بین را تکان داده و به فکر آخرت می اندازد و او را وادار مینمایدتا به توبه و استغفار در حضور پروردگارش به سجده افتد .
نماز مغرب وقتیست که زندگی به دروازۀ جدیدی داخل میشود . این دروازه کاملاً مشابه به موت بعد از زندگی و رفتن به دنیای برزخ میباشد. گردانندۀ کائنات بعد از نشانۀ روز و درخشش آفتاب، نشانۀ شب و  مهتاب تابان را به نظاره میگذارد تا شاهد قدرت، حاکمیت و حکمت او باشد.

شروشور روز به سکون میگراید و بزم ستارگان با جمال خاص خود برپا میگردد و انسان که گرمی روز را پشت سرگذاشته و با احساس سردی شب گیفیت جدیدی برایش دست داده است، وارد این بزم خاموش میشود .
شاید کسانیکه ضمیرشان کاملاً مرده و نفس شان آلوده است، ازین همه تغیر و تحول و صحنه های شگفت آور هیچ چیزی احساس نکند، اما کسانیکه قلب شان زنده و ضمیر شان بیدار است چگونه میتوانند ازین همه تغیر و تحول و مظاهر قدرت و حکمت را مشاهده کرده و احساسی برایشان دست ندهد؟ چگونه ممکن است که این همه قدرت نمایی ها را مشاهده نموده و از کنار آن بی پروا و بی نیاز بگذرد؟
قلبی که اندک ترین رمق حیات در آن باقی باشد، حتماً این تنبیه را احساس میکند که باید در برابر خالق و مالک خود سر نیاز خم کند ودر برابر پروردگاریکه جهان و هرچه در آن هست در پردۀ شب پنهان میکند، به سجده افتد .

وقت نماز عشاء، وقت محاسبه است. زمانیکه تاریکی شب تیره تر شده و آخرین آثار حرکت و عمل نیز به پایان میرسد، انسان از هر کاری کناره گرفته و در پی استراحت و سکون میشود تا برای طی کردن منزل جدید سفر زندگی آماده شود . این وقت بی نهایت موزون است که قبل از رفتن به بستر خواب یک مرتبه بحضور پروردگارش حاضری داده و از تقصیراتی که در روز کرده است طلب عفو و مغفرت کند . شاید این فرصت آخری بوده بعد از بخواب رفتن دوباره برای همیشه بیدار نشود!
وقت نماز تهجد فرصت مناسبی برای راز و نیاز است. درین لحظات از زمین تا آسمان را سراسر سکون و آرامش فرا گرفته و همۀ مردم بخواب میروند، حتی شاید شیطان هم بخوابد و صرف آن پروردگار کریم و بخشندۀ بیدار است که هرگز بخواب نمیرود . کسانیکه بخت بیدار داشته و درین لحظات در روشنایی ستارگان به قیام میپردازند، حتماً احساس میکند که دروازه های رحمت از سوی آسمان باز شده و از آسمان دنیا آواز منادی توبه و رحمت را میشنود .

کیفیات این وقت آنقدر واضح است که دنیادار ودیندار، رند و زاهد هردو آنرا درک میکنند . بخواب رفتگان این وقت را بهترین فرصت برای خواب و شب زنده داران آانرا بهترین وقت مناجات میدانند. فی الواقع هردو جانب درست درک کرده اند . زیرا لحظاتی که بهترین ومحبوبترین وقت برای خواب است ، همان لحظات عزیزترین وقت برای برخاستن است . چه، قربانی مقبول همانست که از عزیزترین چیز پرداخته شود . به همین لحاظ است که الله متعال آن لحظات را برای مقربین خودد خاص گردانیده است. کسانیکه لذت بستر را ترک کره و به التجا و تضرع مصروف میشوند . درین لحظات است که الله متعال به آسمان دنیا نزول فرموده و در های رحمت و مغفرت خود را در  برابر این بندگان خود میگشاید . رسول الله  میفرماید :
عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ إِذَا مَضَى شَطْرُ اللَّيْلِ أَوْ ثُلُثَاهُ يَنْزِلُ اللَّهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى إِلَى السَّمَاءِ الدُّنْيَا فَيَقُولُ هَلْ مِنْ سَائِلٍ يُعْطَى هَلْ مِنْ دَاعٍ يُسْتَجَابُ لَهُ هَلْ مِنْ مُسْتَغْفِرٍ يُغْفَرُ لَهُ حَتَّى يَنْفَجِرَ الصُّبْحُ  (صحيح مسلم – 4 / 140)
« از ابو هریره  روایت است که رسول الله  فرمودند : چون دو ثلث شب بگذرد الله متعال به آسمان دنیا نزول فرموده و میگوید : آیا دعاء کنندۀ است که دعایش را قبول کنم استغفار کنندۀ است که گناهانش را معفرت کنم . و این حالت تا دمیدن صبح ادامه دارد »

اینها اوقات نماز است و مشاهده میکنیم که هر کذام آن تا چه حد معنویت وتا کدام اندازه در ساختار  شخصیت و تزکیۀ نفس انسان تأثیر دارد .

هیئت نماز :

اکنون نظری به هیئت و صورت ظاهری نماز بیاندازید. زمانیکه بنده به نماز می ایستد به تصویری از عجز و نیازمندی مبدل میشود . دستها را میبندد نگاه خود را به جای سجده میدوزد، سرش خم و پاهایش مستقیم به سوی قبله قرار میگیرد . از راست و چپ ، عقب و پیشروی خود کاملاً بی تعلق و تصویری از خاموشی و سنجیدگی و مجسمۀ از ادب و وقار . گاهی در برابر پروردگارش سرخم کرده رکوع میکند و زمانی پیشانی ذلت در برابر معبود حقیقی بخاک میمالد و در اخیر دستها را بلندکرده به تضرع و التجاء میپردازد .

میبینیم که تمام اشکال عاجزی و نیازمندی که بنده اختیار کرده میتواند، با آداب و وقار خاص درنماز اداء میگردد . تصویری که از نمازگذار حقیقی در برابر ما قرار میگیرد آشکارا شهادت میدهد که او مالک و مولای خود را میبیند.  اگر او مالکش را دیده نمیتواند، حتماً یقین دارد که پروردگارش او را مشاهده میکند و این حالت را احسان نماز مینامند. این نماز مزاج و کیفیت متفاوت از نماز فقهی دارد و از دیدگاه تزکیۀ نفس همین نماز معتب راست . همین نماز است که چهرۀ باطن نمازگذار را به نمایش میگذارد و خضوع و خشوع قلبی را همزمان با خضوع بدنی بار می آورد . درین نماز است که بنده نه تنها کمرش را در برابر پروردگار خم میکند، بلکه همراه با آن قلبش نیز رکوع و سجده میکند . نه تنها پیشانی اش به خاک سجده منور میشود، بلکه روحش نیز به سجده می افتد.

برعکس آن، کسانیکه منافق گونه نماز میخوانند کسالت، تنبلی، حرکات ناموزون بدن، خاریدن سرو روی، بازی با انگشتان و لباس وسایر حرکات او گواهی میدهد که جسمش به نماز ایستاده و قلبش غایب است . او خود به نماز نیامده بلکه آورده شده است . بدنش در مسجد و روحش در بازارها گردش میکند. شاید بخاطر نمایش به دیگران و یا پابندی به رسم و رواج سرش را بالا و پائین می کند، ولی قلبش بر جای خود ایستاده است .
چنین نماز شاید در ظاهر امر درست تلقی گردد، اما از دیدگاه تزکیۀ نفس هیچ ارزشی نداشته و اثرات نماز در رابطه به تعمیر سیرت و تزکیۀ نفس برآن مرتب نمیگردد .

دعاهای نماز :

اکنون نظر اجمالی بر دعاهایی می اندازیم که در نماز خوانده میشود . آغاز نماز با این دعای ابراهیمی صورت میگیرد :
وَجَّهْتُ وَجْهِيَ لِلَّذِي فَطَرَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ حَنِيفًا وَمَا أَنَا مِنْ الْمُشْرِكِينَ إِنَّ صَلَاتِي وَنُسُكِي وَمَحْيَايَ وَمَمَاتِي لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ لَا شَرِيكَ لَهُ وَبِذَلِكَ أُمِرْتُ وَأَنَا مِنْ الْمُسْلِمِينَ (صحيح مسلم – 4 / 16)
درین دعا است که بنده مقاقطعۀ خود را از هر چیز اعلان کرده و با جسم و جان خود بسوی الله متعال یکسو میشود. او اقرار میکند که نماز ، قربانی، زندگی و موت خود را خاص برای پروردگارش گردانیده هیچ نوع شریکی را در ملکیت الله متعال در زمین و آسمان قبول ندارد . و با عزم راسخ و ارادۀ متین از هر نوع شرک و مظاهر آن اظهار برائت کرده ومسلمانی خود را در برار همگان اعلان میکند . او در ورای این دعا تاریخ درخشان و یادگار همیشه ماندگار ابراهیم خلیل را مشاهده میکند که در برابر مشرکان قیام نموده و بی پروا از هر نوع دوستی و دشمنی، مصلحت اندیشی و منافع با قبول هر نوع مشکلات و خطرات برائت خود را از شرک اعلان کرد . تاریخ شاهد است که ابراهیم علیه السلام بهای گرانی بخاطر این اعلان خود پرداخت. او این کلمات را بر سبیل استعارۀ زبانی بیان نکرد بلکه در دنیای واقعیت ها آمادۀ بازی با مرگ و زندگی شد و ازین آزمون مؤفق بدر آمد .

زمانیکه نمازگذار این کلمات ماندگار را بر زبان می آورد، در قلب خود بحری از معنویت ، اخلاص و حنفیت ابراهیمی را احساس کرده و خود را از رهروان آن تاریخ درخشان می یابد . او احساس میکند که نه تنها یک نماز گذار است، بلکه یک مجاهد صف شکن نیز است . او نه تنها در برابر پروردگار خود تعهد وفاداری میسپارد، بلکه در برابر هر طاغوت اعلان بغاوت مینماید و با عزم راسخ و تزلزل ناپذیر آمادگی خود را برای هر نوع قربانی درین مسیر اعلان میکند .

بعد از آن با گفتن تکبیر داخل نماز گردیده و هردو دست را به علامت تسلیمی بلند مینماید . و بعد از حمد و ثنای الله متعال سورۀ فاتحه را تلاوت میکند . سورۀ فاتحه آنقدر از عظمت و بزرگی برخوردار است، که در زیر آسمان هیچ کلام دیگری به عظمت آن رسیده نمیتواند . این دعایست که الله متعال خود برای بندگان فرستاده و به آنها چگونگی دعاء کردن را آموخته است.

رسول الله صلي الله عليه وسلم در حدیث قدسی میفرماید :
الله  میفرماید :” من نماز را بین خود و بنده ام تقسیم کرده ام که نصف آن از من و نصف دیگر آن از بنده ام می باشد ، تقسیم نمودم ، بطوریکه بنده ام هرچه طلب نماید دریافت خواهد نمود ، زیرا وقتی بنده ام بگوید :
{ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ }  ” همه ستایش ها مر الله راست ، که پروردگار عالمیان است” الله  میگوید : “بنده ام مرا ستایش میکند .”زمانیکه بنده ام میگوید : { الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ }”بی اندازه مهربان ، نهایت بارحم ” الله  میگوید : ” بنده ام مرا تمجید  میکند.” هنگامیکه بنده میگوید : {مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ }” مالک روز جزاست ” الله  بنده ام مرا تکریم میکند . واین از من است.” وقتی که او میگوید : { إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ }” خاص ترا می پرستم و خاص از تو یاری میخواهم ” الله  میگوید : “این بین من و بنده ام مشترک است . و هرچه او میخواهد برایش داده میشود.” زمانی او میگوید : { اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلَا الضَّالِّينَ }” بنما ما را راه راست ، راه کسانیکه انعام کرده ای برایشان ” الله  میگوید : “این از بنده ام است و بنده ام هرچه بخواهد برایش داده میشود… ” (مسلم ، ترمذی ، احمد )
در رکوع و سجده تسبیح الله متعال را بجا می آورد و با اعتراف به بزرگی او تعالی هر نوع نقص و عیب را از او نفی میکند.
در اخیر نماز به صورت عموم سه عاء را میخواند . التحیات، درود و استغفار . و با این دعاها سه حق بزرگی را اداء میکند که بدوش وی میباشد . قبل از هر چیز دیگری الله متعال بزرگترین حق را بالای بنده دارد و این حق را با خواندن التحیات بجا می آورد بعد از آن رسول الله  بزرگترین حق را بالای انسان دارد که با گفتن درود این حق اداء میگردد . و در اخیر برای خود و سایر بندگان صالح الله دعاء میکند .
چنین نماز است که باعث بیداری قلب و زدودن پرده های غفلت میگردد .

نوشتۀ مولانا امین احسن اسلامی
ترجمه: مومن حميكي