مقدمه: یکی از بحثهای بسیار مهم و اساسی که در تنظیم زندگی انسان درین دنیا و آخرت تاثیر گذار است، بحث مقاصد شریعت در اسلام است، اساساً شریعت اسلامی رحمتی است از جانب الله تعالی برای بندگانش تا مصلحتهای دنیوی و دینی شان را درین دنیا و جهان اخروی حفظ نماید، و هدف شریعت همانا حفظ دین، نفس، عقل، نسل و ثروتست، که از همین رو مورد توجه بسیار عمیق قرارگرفته و به علم جداگانه بنام “مقاصد الشریعه” مبدل گردیده است.

ما درین بحث مورد نظر که بحثی است بسیار وسیع کوشش خواهیم نمود تا تعریف مقاصد شریعت، انواع مصلحت ها وآثار تربیوی آن که آنرا شریعت از خلال احکام خویش آنرا تحقق پذیر مینماید و همچنان روش وپروسه شریعت را درین راستا متکی به ماخذ عربی مختصراً توضیح نمایم:

تعریف مقاصد شریعت:

مقاصد شریعت عبارت از اهداف، نتایج ، معانی و مفاهیمست، که شریعت آنرا مشخص نموده، در احکام به ثبوت رسانیده و جهت تحقق و دست رسی به آن در هر زمان ومکان تلاش نموده است. و احکام شریعی بهدف تحقق مصلحتهای مردم و دور کردن مفاسد از آنها وضع شده است.

طوریکه یاد آور شدیم، مقاصد شریعت عبارت از تحقق مصلحتهای مردم است، وطبق اهمیت مصلحت مذکور به سه نوع ذیل تصنیف میگردد :
1) مصلحت های ضروری
2) مصلحت های نیازی
3) مصلحت های بهبودی یا کمکی
مصلحت های ضروری: مصلحت هایست که زندگی دنیایی و دینی مردم بر اساس آن استوار است، که از بین رفتن آن زندگی را در دنیا مختل میسازد و باعث عذاب اخروی آنها نیزمیگردد، و مصلحت های ضروری مردم که در پنج امر، دین، نفس، عقل، نسل ومال منحصر است، و شریعت غراء محمدی آمده است تا مصلحت های اساسی متذکره را حفظ نماید، که عبارت اند از :
1) حفظ دین
2) حفظ نفس
3) حفظ عقل
4) حفظ نسل
5) حفظ مال
قابل تذکر است، که همه شریعت های آسمانی به مراعات نمودن اصول اساسی فوق الذکر و مصلحت های ضروی برای مردم متفق استند.

مصلحت های نیازی:

عبارت از اموریست که انسان در پیشبرد و تنظیم امور حیاتی خود به آن نیاز دارد، رنج و مشقت را از وی دور نموده، در حفظ و انجام دادن مصلحت های ضروری و تحمل مشکلات زندگی به انسان کمک میکند، واگر این مصلحت ها تحقق نیابد موجب اختلال نظام زندگی مردم نمیگردد و وجود ایشان را تهدید نمیکند، اما موجب تنگدستی، مشقت و زجر میگردد،. لذا مصلحت های نیازی مطرح میشود تا مشقت، زجر و تکلیف را از مردم بردارد و راه های داد و ستد را برایشان به سهولت فراهم نماید.مثلاً درجهت برداشتن مشقت و عذاب از مسلمانان اختصارات را که در عبادات و عقیده جواز میدهد، مانند: افطار رمضان برای مریض و مسافر و قصر در نماز برای مسافر.. یاد آور شده میتوانیم.

مصلحتهای بهبودی :

عبارت از اموریست که مروءت و اداب تقاضا آنرا میکند، مردم در پیشبرد امور زندگی خویش به شیوۀ بهتر و اسلوب برتر به آن نیاز دارد و در صورت نبود و عدم تحقق آن امور زندگی مردم مختل نمیگردد، همچنان مردم احساس تکلیف ومشقت نمیکنند. ولی باانجام نه دادن آن احساس شرمندگی میکنند وعمل مذکورخلاف عقل وفطرت انسان نیز میباشد.

مصلحتهای بهبودی باعث تکمیل مصلحت های ضروری و مصلحت های نیازی به وجه احسن وشیوۀ بهتر میگردد. مانند پاک نمودن بدن, لباس, مکان, ستر عورت در نماز وسایر مکارم اخلاقی.

شریعت اسلامی برای تأمین همۀ این مصلحت ها آمده است و در متون و احکام شرعی اهمیت آن توضیح وجایگاه آن در جهت تحقق سعادت انسان بیان شده است.
روش وپروسه شریعت در مورد رعایت این مصلحت ها از طریق دو راه اساسی ذیل تحقق میابد:
1) احکام شرعی، که ایجاد وساختار این مصلحت ها را تأمین مینماید.
2) احکام شرعی، که مصلحت های متذکره را حفظ، ترمیم و رعایت میکند وضامن منع اعتداء برآن و اخلال آن میباشد.

تفصیلات احکام شرعی که در آن مصلحت فوق الذکر تحقق می یابد قرار شرح ذیل است:

مصلحت های ضروری پنچگانه را از نگاه تامین ایجاد، تامین حفظ و آثـار تربیوی آن ذیلا چوکات بندي کرده میتوانیم:

الف: دین:

• احکام مربوط به تأمین ایجاد آن:
موجودیت دین یک مصلحت ضروری است که علاقۀ انسان را به الله متعـال, علاقۀ انسان به نفس خود و به همنوعان خود تنظیم مینماید. ازینرو شریعت اسلام أحکام عقیده.. أرکان إسلام.. انواع عبادات و کیفیت ادای آنرا برای ترسیخ دین در نفس ها و قلبها و ایجاد آن در زندگی انسان وضع و بیان نموده است.
در صورت نبود دین ایمان انسان بر الله متعال خالق هستی، جزای دنیا واخرت از بین میرود.

• احکام مربوط به تأمین حفظ آن:
برای حفظ, سلامتی و رعایت دین جهاد را وضع نموده است، تا مصلحتهای ضروری را حفظ نموده باشد،بطور مثال جزای مرتد، مانعین زکات و تارکین نماز، روزه را وضع نموده است.

• آثـار تربیوی آن:
تربیۀ نسل جوان که بواسطۀ علم وجهاد از دین و عقاید خود دفاع کرده بتواند، عزت و کرامت خود را با داشتن افتخار بر شریعت اسلامی احساس نماید. تمیز، و برتری امت اسلامی بر سایر امتهای موجودۀ را درک کرده بتواند، احکام صلح و جهاد با مخالفین اسلام را بفهمند.

ب: نفس:

• احکام مربوط به تأمین ایجاد آن:
مراد از نفس ذات انسان است که موجودیت وبقای آن هدف شریعت میباشد. و برای رسیدن به این هدف احکام ازدواج را جهت تکاثر وبقاءنسل وضع نموده است، اگر (نفس) مکلف نباشد دیانت از بین میرود.

• احکام مربوط به تأمین حفظ آن:
برای حفظ نفس, شریعت حد لازم خوردن, نوشیدن, لباس و مسکن را واجب نموده است. قصاص, دیت و کفاره را نیز واجب نموده است. و به غرض حفظ نفس و کرامت انسانی قذف و دشنام را منع نموده است.

• آثـار تربیوی آن:
آموزش دهی به نسل جوان در مورد احکام قتل, دیت, قصاص, احترام به زندگی انسان ها, خوداری از اعتداء و انتقام گیری…

ج: عقل:

• احکام مربوط به تأمین ایجاد آن:
قرآن کریم در آیات های مربوط به کون وجهان به تربیۀ عقلی امر کرده است و آنرا از جمله عبادات محسوب نموده است و از جمله امر به کسب نمودن حسن معرفت, منطق علمی, تفکر استدلالی و روش تجربی میباشد. وبه اساس وجود عقل در انسان وی را مکلف به احکام شریعت نموده است.اگر عقل نباشد دیانت مرفوع میگردد.

• احکام مربوط به تأمین حفظ آن:
برای حفظ نمودن عقل از کارهای زشت و عبث, شریعت برای حفظ آن احکام را وضع نموده است. و به برای تأمین سلامتی آن به نگهداری صحت کامل امر نموده است زیرا که عقل سالم در جسم سالم میباشد. و نوشیدن شراب و هر چیزیکه عقل را مختل میسازد حرام نموده است و برای نوشندۀ آن, حد و جزای را وضع نموده است.

• آثـار تربیوی آن:
آموزش دهی به نسل جوان در مورد اهمیت عقل و علم در اسلام. احکام که عقل را مختل مینماید مانند خوردن شراب وبیان حد شراب خوری. توضیح نمودن منطق علمی, استدلال فکری و روش تجربی…

د: نسل, عرض ونسب:

• احکام مربوط به تأمین ایجاد آن:
مراد از حفظ نسب، شرف و نسل میباشد که از فروع نفس انسان صورت میگیرد. برای موجودیت آن احکام اسره (نظام خانواده گی) را وضع نموده است. محافظت عرض از یک جهت هدف شریعت است و از جهت دیگر وسیله حفظ نسل و ذریه میباشد واز اختلاط نسب ها جلوگیری مینماید وحقوق اطفـال را تأمین مینماید. بانابودی نسل هیچ نوع زندگی باقی نمی ماند.

• احکام مربوط به تأمین حفظ آن:
برا ی نگهداری نسل, نسب و شرف, شریعت احکام را وضع نموده است. از نگاه کردن چشمان از دید نا مشروع آغاز و به انتهای اجرای حد بر زانی که تجاوز مادی بر ناموس وشرف دیگران نموده است و برپا نمودن حد قذف بر قاذف که تجاوز ادبی بر ناموس وشرف دیگران نموده است.

• آثـار تربیوی آن:
آموزش دهی به نسل جوان احکام مربوط به شیر خوری, کودکی, حقوق اطفـال, ازدواج, دشنام, لعان, طلاق, حدود وغیره.

ز: مال:

• احکام مربوط به تأمین ایجاد آن:
اینکه مـال و ثروت از ضرورت های اساسی مردم بشمار میرود شریعت برای کسب وبدست آوردن آن راه های مشروع را وضع نموده است. مانند معاملات های ملی (بیوع, اجارات)و…
اگر مـال و ثروت(غذا, نوشیدن, لباس و انوع آن) نباشد زندگی باقی نمی ماند وگویند که دنیا توشۀ آخرت است.

• احکام مربوط به تأمین حفظ آن:

بخاطر حفظ و حمایت مـال احکام منع سرقت و دوزدی را وضع نموده است و برای دوزدها حد تعیین نموده است. وخوردن مـال های مردم به باطل را منع قرار نموده است.

• آثـار تربیوی آن:
آموزش دهی به نسل جوان احکام مربوط به اقتصاد اسلامی مانند بیوع, اجاره, زکات, ربا, , منع اسراف و تبذیر, احترام ثروت دیگران, منع اغتصاب ثروت دیگران, حیله نامشروع, احترام کار, بیان اهمیت کسب حـلال, احکام میراث …

قابل تذکر است، که بخاطر تکمیل نمودن بهتر مصالح شرعی, شریعت احکام اضافی را وضع نموده است بطور مثال نماز بخاطر حفظ دین وضع شده است و بغرض تکمیل نمودن آن احکام را وضع نموده است چون اذان دادن برای اعلان نماز و نماز با جماعت در مسجد و خطبه جمعه و عید برای تعلیم ونشر امور دینی به مردم.

منابع:
1. الموافقات/ إبراهيم بن موسى بن محمد اللخمي الغرناطي الشهير بالشاطبي (المتوفى: 790هـ)/المحقق: أبو عبيدة مشهور بن حسن آل سلمان/الناشر: دار ابن عفان/الطبعة: الطبعة الأولى 1417هـ/ 1997/ عدد الأجزاء: 7
2. المدخل لدراسة الشريعة الإسلامية/د.عبد الباقي عبد الكبير/دالان للدراسات
3. اصول التربية الإسلامية/ عبدالرحمن النحلاوي/دار الفكر/دمشق-سورية/1999

سید محمد نوروز