صبر و شکیبایی
تعريف صبر
صبر نيروی اراده است که انسان را براي تحمل سختي ها، دردها ومشقتها آماده ميسازد و او را از بيقراري، فرياد، شور و هيجان، ترس و طمع وديگر تمايلات نفسي و غريزي باز ميدارد.
اهميت صبر:
از آنجايي که خداوند متعال مرگ و زندگي را براي امتحان آفريده است، هر انسانی در حيات خود ناگزير به انواع مشکلات، مصايب ونا خوشیها وسختیها مواجه ميگردد. وقتيکه سيل حوادث ناگوار زندگي بر انسان هجوم مي آورد، روشنايي صبر پيشروي مسلمان متجلی گرديده، مؤمن و مسلمان واقعي با سلاح صبر به مقابله ابتلاءات وپيشامد هاي تلخ زندگي، مي شتابد.
فهم درست از صبر و توقع نصرت دنيوی واجر اخروی آن، مسلمان را از جزع و فزع و بيقراری در برابر مشکلات و مصايب باز ميدارد. صبر جوهر مردانگي انسان در برابر دشواريها و مصيبتها را صیقل میدهد و محک صدق و کذب انسانها ميباشد. خداوند متعال مي فرمايد: (وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ حَتَّى نَعْلَمَ الْمُجَاهِدِينَ مِنْكُمْ وَالصَّابِرِينَ) ترجمه: و همه گونه مي آزماييمتان تا از ميان شما مجاهدان و صابران را معلوم بداريم.
همچنان کسب رزق وروزی به صبر نیاز دارد، برخورد و رفتار با مردم به صبر نیاز دارد، قیام به مکلفیتهای دینی محتاج صبر است، دوری از زشتی ها و اعمال نا شایسته به صبر احتیاج دارد، جهاد در راه خدا بدون صبر نمی شود، مقابله با سختی های زندگی بدون صبر ممکن نیست، و دیگر اعمال زندگی نیز به صبر نیاز دارند.
فضائل صبر:
صبر فضيلتهاي زيادی دارد که بطور نمونه، به فضايل آتي اشاره مي نماييم:
1- صبر از صفات پيامبران است. چنانچه خداوند متعال صبر ايوب عليه السلام را ستايش نموده مي فرمايد: (إِنَّا وَجَدْنَاهُ صَابِرًا نِعْمَ الْعَبْدُ إِنَّهُ أَوَّابٌ) ترجمه: ما او را شکيبا يافتيم، چه نيکو بنده اي که تواب بود.
2- صبر از اخلاق انسانهاي با ثبات وصاحبان عزم راسخ است. قرآنکريم مي فرمايد: (وَلَمَنْ صَبَرَ وَغَفَرَ إِنَّ ذَلِكَ لَمِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ) ترجمه: هر کس که شکيبايي و گذشت پيشه کند، بيگمان اين از کارهاي سترگ است.
3- صبر دليل صدق ايمان است. سوره “العصر” به اين امر دلالت دارد.
4- صبر کليد گشايش مشکلات انسان است. پيامبر اسلام مي فرمايد: (واعلم أن النصر مع الصبر) یعنی: بدان که پیروزی با صبر همراه است. صبر وسيلۀ رسيدن به قيادت و زعامت در دنيا و امامت در دي
5- فضایل ومنزلت صبر تا آنجا می رسد که خداوند متعال اجر و ثواب صبر کنندگان را بي حساب وعده داده است. چنانچه قرآنکريم مي فرمايد: (إِنَّمَا يُوَفَّى الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَيْرِ حِسَابٍ) ترجمه: همانا پاداش شکيبايان بي حساب و به تمامي به آنان داده خواهد شد.
6- خداوند صابران را دوست میدارد، چنانچه در سوره آل عمران آمده است:« والله یحب الصابرین» (خداوند صابران را دوست میدارد).
7- خداوند صابران را مدد می رساند و معیت خود را نصیب شان می گرداند، الله متعال می فرماید:« واصبروا إن الله مع الصابرین»
انواع واقسام صبر
علمای اسلام صبر را به سه دسته تقسیم کرده اند: صبر از، صبر بر، و صبر در. اول: صبر از انجام دادن فعل زشت و افتادن در جال شیطان. دوم: صبر بر درد ورنج و مشکلات زندگی. سوم: صبر در جایی که هراس و ترس در پی دارد.
عرصه های تطبیق صبر
اول: صبر بر طاعتها وعبادتها:
در اسلام طاعات و اوامر زيادي است که اداي آن به صبر نياز دارد. طاعات بصورت عموم به فرايض و نوافل تقسيم ميگردد که خداوند آن را در اين آيت مبارک جمع نموده و به اجراي آن امر کرده است: (إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِيتَاءِ ذِي الْقُرْبَى) . ترجمه: خداوند به عدل و احسان و اداي حق خويشاوندان فرمان مي دهد. البته همه اين طاعات به صبر ضرورت دارند.
عبادات اسلامی از جملۀ طاعات اسلام است و نماز در رأس اين عبادات قرار دارد که اداي آن صبر و استقامت ميخواهد.
زيرا نماز فريضه اي است که در یک شبانه روز پنج بار تکرار میگردد و خداوند مؤمنان را در ادای آن به صبر و شکیبایی امر نموده است. چنانچه مي فرمايد: (وَأْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلَاةِ وَاصْطَبِرْ عَلَيْهَا ) ترجمه: و خانواده ات را به نماز فرمان ده و در آن صبورانه بکوش.
پس اداي نماز موضوع ساده و آسانی نيست؛ زيرا اداي درست این فریضه، اخلاص و صبر و فدا کاري ميخواهد؛ توقف کار و مشغوليت های زندگی روزانه پنج بار براي اداي نماز عمل دشواری است، مگر براي مؤمن راستين که با صبر واخلاص و خشوع و تجرد خويشتن را براي اداي نماز هاي پنجگانه فارغ ميسازد و کار و بار خود را توقف داده به مناجات پروردگار خويش مي شتابد.
به همين ترتيب اگر به ساير عبادات نظر کنيم مي بينيم که اداي هر يکي به انواع صبر و فداکاري ضرورت دارند. مثلا انجام فريضۀ حج، اداي فريضۀ صوم و يا روزه، اداي فريضۀ زکات و ديگر شعاير اسلامي به صبر و استقامت معنوي و مادي احتاج دارند.
دوم: صبر بر جهاد:
جهاد در راه خدا از موارد ديگری است که مستلزم صبر قوي و فداکاري به جان ومال در راه خدا مي باشد. به همين دليل قرآنکريم سخت ترين مراتب صبر را در جهاد بيان نموده است، آنجا که مي فرمايد: (يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا اصْبِرُوا وَصَابِرُوا وَرَابِطُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ) ترجمه: اي مؤمنان شکيبايي و پايداري ورزيد و آمادۀ جهاد (و ساير عبادات) باشيد، و از خداوند پروا کنيد، باشد که رستگار شويد. در اين آيت مراتب ومراحل صبر با کلمات (صبر، مصابره، مرابطه) بحيث شرط حصول کاميابي و رستگاري تأکيد گرديده است که خود اعجاز قرآنکريم را نشان ميدهد.سوم: سوم: صبر بر تحصیل علم:
همچنين صبر و استقامت در راه تحصيل علم، تحقيق و تفکر در کاينات و مخلوقات خداوند از موارد ديگر صبر بر طاعات در اسلام شمرده ميشود که صبر طولاني، ارادۀ محکم و تحمل فراوان ضرورت دارد. از همين جهت است که تحصيل علم و استنباط احکام شرعی در اسلام بنام (اجتهاد) که بمعناي سعي و تلاش مي باشد، نام گذاري شده است.
و اين درجه را تنها کساني حاصل مي نمايند که از نیروی صبر و استقامت قوي بهره مند باشند. چنانچه قرآنکريم مي فرمايد: (أَلَمْ تَرَ أَنَّ الْفُلْكَ تَجْرِي فِي الْبَحْرِ بِنِعْمَةِ اللَّهِ لِيُرِيَكُمْ مِنْ آَيَاتِهِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآَيَاتٍ لِكُلِّ صَبَّارٍ شَكُورٍ) ترجمه: آيا ننگرسته اي که کشتيها به نعمت الهي در دريا روانند، تا به شما از آيات خويش بنماياند؛ بيگمان در اين برای هر شکيبای شاکری ما يه های عبرت هست.اين آيت دلالت بر آن دارد که تحقيق و تفکر در پديده هاي کوني انسان را به وحدانيت خداوند رهنمايی ميکند. همچنان دلالت بر آن دارد که پژوهش و تفکر علمی و استفاده از نتايج آن تنها با صبر قوی و ايمان استوار بدست می آيد .
به اين ترتيب ملاحظه نموديم که طاعات و عبادات اسلامي به صبر و استقامت ادا مي شود ومسلمان صبر کننده در نتيجۀ صبر خود برای انجام اين طاعات و عبادات به سعادت و کاميابی دنيا و حصول اجر و ثواب در آخرت نايل مي گردد.
چهارم: صبر در برابر گناهان
صبر در برابر گناهان و خواسته های نا مشروع نفس برای مسلمان يک جهاد و مبارزۀ پيگير و دوامدار است. مسلمان در اين مبارزۀ دوامدار به صبر و ارادۀ قوی ضرورت دارد تا بتواند در مقابل انواع خواسته ها و کششهای نفسی و مادی که پيشروی مسلمان قرار ميگيرد و با شيوه هاي گوناگون مزين ساخته ميشود صبر کند و با آن مبارزه نمايد.
خداوند عز وجل انواع معاصي را در اين آيۀ مبارک جمع نموده و از ارتکاب آن نهي ميکند: (وَيَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ وَالْبَغْيِ) ترجمه: و از نا شايستگی و کار ناپسند و سر کشي باز مي دارد. اجتناب از همه اين معاصي باز هم به صبر ضرورت دارد. سخت ترين صبر در برابر گناهان و عادات نا پسند است که در ميان مردم به رسم و رواج عمومي تبديل گرديده است، خصوصا گناهان زباني که به نُقل مجالس تبديل گرديده است. از قبيل: غيبت، دروغ، رياء، خود ستايي، سخن چينی و امثال آن که با سهولت و آساني در ميان مردم تکرار ميشود و به عادت روز مره مبدل گرديده و از امراض مهلک جامعه محسوب ميشوند که در برابر آن به صبر و مقاومت جدی ضرورت است.
یوسف علیه السلام الگوی صبر در برابر گناهان:
به داستان حضرت يوسف عليه السلام توجه نماييد که چگونه در قصر عزیز مصر در مقابل کششها، فشارها و تهديدات زن عزيز مصر، صبر و مقاومت نشان داد و در اين امتحان سخت پيروزمندانه وسر بلند بیرون شد تا اينکه صبر و استقامت يوسف عليه السلام برای هميش ثبت تاريخ انسانيت گرديد.
ابن قيم جوزی از صبر يوسف عليه السلام اينچنين نتيجه گيری نموده است: “سوره يوسف را خواندم.. وتأمل نمودم که صبر يوسف در مقابل خواسته های نا مشروع نفس، عظمت او را جاودان گردانيد. بخود گفتم: عجبا! هرگاه يوسف عليه السلام خواستۀ نفس را قبول ميکرد نتيجه چه مي بود؟! اما او در مقابل هوای نفس مقاومت کرد و به اين ترتيب صبر يوسف عليه السلام برای هميش سرمشق وافتخار انسانها گرديد که همه اين عظمت و افتخار نتيجه صبر چند لحظه بود”.
پنجم: صبر در برابر مصيبتها:
حضرت عمر بن خطاب رضی الله عنه گفته است: “هر مصيبتی که عايد حالم گرديد، با سه چيز خدا را شکر نمودم؛ اول آنکه مصيبت عايد شده در دنيايم بود نه در دينم. دوم آنکه اين مصيبت از آنچه برايم رسيد بزرگتر نبود. سوم آنکه با صبر کردن در مقابل مصيبت اجر کمايي نمودم”.
صبر در برابر مصیبت نشان صدق ایمان است:
صبر بر مصيبت از نشانه های صدق ايمان و رضای کامل به قضا و قدر خداوند است. وقوع مصيبت از جانب خداوند يا عقوبت و مجازات انسان است و يا امتحان و آزمايش که در هر دو حالت بايد به دامن صبر پناه برده شود. دين مقدس اسلام مؤمنان را در حالات مبتلا شدن به مصايب و درد و رنج ناشي از مصيبتها، به صبر توصيه نموده و در مقابل برايشان اجر و پاداش عظيم وعده داده است. خداوند متعال مي فرمايد: (وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ، الَّذِينَ إِذَا أَصَابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ قَالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ، أُولَئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَوَاتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَرَحْمَةٌ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ) ترجمه: و همواره شما را به نوعی از ترس و گرسنگی و زيان مالی و جانی و کمبود محصول مي آزماييم و صابران را نويد بده. همان کسانی که چون مصيبتی به آنان رسد گويند: إنا لله و إنا إليه راجعون، ما از خداييم و به خدا باز مي گرديم. بر اينان درود پرورگار شان و رحمت او باد و اينانند که رهيافته اند.
از اين آيت قرآنی چنين مي فهميم که خداوند متعال مؤمنان را به مصيبت ترس، گرسنگی، کمبود اموال و دارایی و گرفتن جان امتحان ميکند. و همچنان اين نص قرآنی دلالت بر آن دارد که مسلمان با صبر و رضايت در مقابل مصيبتهای وارد شده مستحق عالي ترين قدر و منزلت و ثواب و پاداش ميگردد.
ابتلاء وامتحان سنت الهی است:
ابتلاء و امتحان انسان به مصایب، سنت خداوند است و بسا اوقات بندگان مخلص خود را به مصيبت و مشقت گرفتار می کند. چنانچه پيامبر اسلام مي فرمايد: (من يرد الله به خيرا يصب منه) يعني: خداوند به کسي که ارادۀ خير کند، او را به مصيبت مبتلا ميسازد). همچنان در حديث ديگری چنين آمده است: (ما يزال البلاء بالمؤمن و المؤمنة في ولده و ماله حتی يلقی الله وما عليه خطيئة) . يعني: همواره هر مرد مؤمن و هر زن مؤمن در فرزند و مال خويش دچار ابتلاء و امتحان است تا وقتيکه بخداوند بپيوندد و گناهان وی بخشيده شده باشد.
از فضل ومرحمت خداوند به بندگانش این است که قانون صبر و قناعت و رضايت در برابر درد و رنج مصيبتها برای مسلمان دو نتيجه بار می آورد که هر دو به خير و منفعت مسلمان است:
1- پاداش عاجل که عبارت از کفارۀ گناهان و آمرزش لغزشهای انسان ميباشد.
2- پاداش اخروی مصیبت که بحیث ثواب وفضل ورحمت خداوند براي مؤمنان داده میشود.
ادب مؤمن در وقت مصيبت:
بايد بدانيم که انسان وقتی پاداش دنيوی و اجر وثواب اخروی را نصيب ميشود که آداب اسلامي را در هنگام مبتلا شدن به مصيبت مراعات نمايد. هرگونه مظاهر واشکال جزع و فزع در وقت مصيبت از قبیل کندن موی و روی، يخن پاره کردن، اظهار افسردگی، تغيير عادت در چهره، لباس و امثال آن از نظر اسلام مردود است. اسلام آداب استقبال مصيبت را مشخص ساخته است که گفتن کلمه (إنا لله و إنا إليه راجعون) ميباشد. همچنا پيامبر اسلام مؤمن را در وقت مصيبت ارشاد مي نمايد که بگويد: (اللهم اؤجرني بمصيبتي و اعقبني خيرا منها) . بار خدايا ! بمن در مصيبتم اجر نصيب بگردان و بهتر از آن بمن ارزاني کن.
به اين ترتيب هرگاه يک مؤمن با اينچنين ادب در مقابل مصيبتی که به وی عايد ميشود برخورد نمايد، شامل صبر جميل ميشود که علمای اسلام صبر جميل را چنين تعريف نموده اند: صبر جميل به آن صبری گفته می شود که بدون جزع وفزع باشد و به کسی شکايت نکند. و يا اينکه مؤمن در وقت مصيبت حالت طبیعی وعادی خود را از دست ندهد و بدون تغيير در چهره ولباس و روش قبلي اش با ديگران برخورد نمايد.
