شیوه‌ی زیبای گفت و گوی پیامبر-صلّی الله علیه وسلّم
زمانی که ابر سیاه جاهلیت، آسمان شبه جزیره را پوشانیده بود؛ و در آن فضای خشن و مملو از گمراهی، انحراف، جنگ‌های خونین، غارت و زنده به گور کردن دختران، مرگ وجدان و نابودی اخلاق بود، خورشید سعادت و زندگی طلوع کرد و محیط جزیرة‌العربِ غرق در تاریکی را روشن کرد.
گاه پیش آمده که مردمی از یک نژاد، از وجود گروه‌های دیگر آگاه‌اند و در کنارشان زندگی می‌کنند، امّا به آنها احترام نمی‌گذارند.
گفتگوی زیبا
پیامبر-صلّی الله علیه وسلّم- ما بهترین روش تعامل با غیرمسلمانان را به ما آموخته است، رودررویی سنجیده و احترام‌آمیز به مخالفان و ناهمکیشان نظر شخصی محمد-صلّی الله علیه وسلّم- نبود، بلکه از جانب خداوند-جلّ جلاله- به وی وحی شده و سفارش شده بود.
خداوند-جلّ جلاله-، در کتاب مبارکش، چگونگی گفتگو با نامسلمانان را اینگونه بیان می‌کند: «قُلْ مَنْ یَرْزُقُکُمْ مِنَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ قُلِ اللَّهُ وَإِنَّا أَوْ إِیَّاکُمْ لَعَلَى هُدًى أَوْ فِی ضَلَالٍ مُبِینٍ * قُلْ لَا تُسْأَلُونَ عَمَّا أَجْرَمْنَا وَلَا نُسْأَلُ عَمَّا تَعْمَلُونَ * قُلْ یَجْمَعُ بَیْنَنَا رَبُّنَا ثُمَّ یَفْتَحُ بَیْنَنَا بِالْحَقِّ وَهُوَ الْفَتَّاحُ الْعَلِیمُ»؛ بگو: «چه کسى شما را از آسمانها و زمین روزى مىدهد؟» بگو: «الله! و ما یا شما بر (طریق) هدایت یا در ضلالت آشکارى هستیم!» بگو: «شما از گناهى که ما کردهایم سؤال نخواهید شد، (همان گونه که) ما در برابر اعمال شما مسؤول نیستیم!» بگو: «پروردگار ما همه ما را جمع مىکند، سپس در میان ما بحق داورى مىنماید (و صفوف مجرمان رااز نیکوکاران جدا مىسازد)، و اوست داور (و جداکننده) آگاه!»(سبأ: ۲۴-۲۶)
گر‌چه رسول-صلّی الله علیه وسلّم- راه هدایت را خوب می‌داند، با این وجود پروردگار به او دستور می‌دهد که در گفت‌وگویش با مشرکان، به آنها بگوید: «وَإِنَّا أَوْ إِیَّاکُمْ لَعَلَى هُدًى أَوْ فِی ضَلَالٍ مُبِینٍ».
ما و شما زمینه‌ای مشترک داریم؛ یکی از ما بر‌حق و دیگری باطل است، پس باید گفتگو کنیم تا به این حقیقت پنهان برسیم. این بهترین راه گفت‌وگو، با نهایت ادب و اخلاق نیکو‌ست.
او لفظ «جرم» را به خودش-جرم معمولاً برای اشتباهات و گناهان کوچک به کار برده می‌شود- و لفظ «عمل» را به آنها –عمل هم می‌تواند شایسته باشد هم ناشایست-، نسبت می‌دهد. سپس همه چیز را به خدا موکول می‌کند و می‌فرماید: «به‌راستی خداوند روز قیامت همه‌مان را جمع می‌گرداند و بین‌مان قضاوت می‌کند؛ آن زمان است که می‌دانیم چه کسی درست‌کار و چه کسی بد‌کار است!»
این بهترین شیوه‌ی ممکن برای گفتگو‌ست که عاری از تعصب و خشم و سرشار از ادب و احترام به طرف مقابل می‌باشد.
قرآن برای تعامل با اهل کتاب نیز حد و حدودی مشخص کرده است: «وَلَا تُجَادِلُوا أَهْلَ الْکِتَابِ إِلَّا بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ إِلَّا الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ وَقُولُوا آمَنَّا بِالَّذِی أُنْزِلَ إِلَیْنَا وَأُنْزِلَ إِلَیْکُمْ وَإِلَهُنَا وَإِلَهُکُمْ وَاحِدٌ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُون»؛ با اهل کتاب جز به روشى که از همه نیکوتر است مجادله نکنید، مگر کسانى از آنان که ستم کردند؛ و (به آنها) بگویید: «ما به تمام آنچه از سوى خدا بر ما و شما نازل شده ایمان آوردهایم، و معبود ما و شما یکى است، و ما در برابراو تسلیم هستیم!»(العنکبوت:۴۶)
چه اسلوب زیبایی!!! قرآن نه تنها از ما می‌خواهد که به شیوه‌ای نیک با اهل کتاب صحبت کنیم، بلکه می‌خواهد همیشه به‌دنبال سنجیده‌ترین و زیباترین شیوه‌ی برخورد باشیم.
بنگر به این دل‌جویی و این نزدیک‌دیدن افق‌ها، آن‌گاه که می‌گوید: «… وَقُولُوا آمَنَّا بِالَّذِی أُنْزِلَ إِلَیْنَا وَأُنْزِلَ إِلَیْکُمْ وَإِلَهُنَا وَإِلَهُکُمْ وَاحِدٌ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ»؛ (به آنها) بگویید: «ما به تمام آنچه از سوى خدا بر ما و شما نازل شده ایمان آوردهایم، و معبود ما و شما یکى است، و ما در برابراو تسلیم هستیم!»
قرآن به اهل‌کتاب پیام همسویی و همگرایی می‌دهد و مهربانی و نه نفرت و کینه و از مسلمانان می‌خواهد که در مواجهه با اهل‌کتاب بگویند: همانا پروردگار ما یکی‌ست و برای‌مان کتاب‌هایی فرستاد که همه‌مان به آنها ایمان بیاوریم.
به این طرز گفت‌وگوی قرآنی که پر از نکته‌های پرلطافت است توجه کنیم: «قُلْ یَا أَهْلَ الْکِتَابِ تَعَالَوْا إِلَى کَلِمَةٍ سَوَاءٍ بَیْنَنَا وَبَیْنَکُمْ أَلَّا نَعْبُدَ إِلَّا اللَّهَ وَلَا نُشْرِکَ بِهِ شَیْئًا وَلَا یَتَّخِذَ بَعْضُنَا بَعْضًا أَرْبَابًا مِنْ دُونِ اللَّهِ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُولُوا اشْهَدُوا بِأَنَّا مُسْلِمُونَ»؛ بگو: اى اهل کتاب! بیایید به سوى سخنى که میان ما و شما یکسان است؛ که جز خداوند یگانه را نپرستیم و چیزى را همتاى او قرار ندهیم؛ و بعضى از ما، بعضى دیگر را -غیر از خداى یگانه- به خدایى نپذیرد. هرگاه (از این دعوت،) سرباز زنند، بگویید: «گواه باشید که ما مسلمانیم!(آل‌عمران: ۶۴)
خداوند تبارک و تعالی می‌فرماید: «وَدَّ کَثِیرٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ لَوْ یَرُدُّونَکُمْ مِنْ بَعْدِ إِیمَانِکُمْ کُفَّارًا حَسَدًا مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِهِمْ مِنْ بَعْدِ مَا تَبَیَّنَ لَهُمُ الْحَقُّ فَاعْفُوا وَاصْفَحُوا حَتَّى یَأْتِیَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ إِنَّ اللَّهَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ»؛ بسیارى از اهل کتاب، از روى حسد -که در وجود آنها ریشه دوانده- آرزو مىکردند شما را بعد از اسلام و ایمان، به حال کفر باز گردانند؛ با اینکه حق براى آنها کاملا روشن شده است. شما آنها را عفو کنید و گذشت نمایید؛ تا خداوند فرمان خودش (فرمان جهاد) را بفرستد؛ خداوند بر هر چیزى تواناست.(البقرة:۱۰۹)
همچنان که در دو آیه‌ی فوق‌الذکر دیدیم، بایسته‌های گفتگو از منظر قرآنی احترام و چشم‌پوشی و تأکید بر محورهای مشترک و رویکردی دل‌نوازانه است.
رسول الله-صلّی الله علیه وسلّم- و عتبه پسر ربیعه
به این نمونه‌ی زیبای تعامل پیامبر-صلّی الله علیه وسلّم- با نامسلمانان توجه کنید:
عتبه پسر ربیعه –از بزرگان قریش- می‌گوید به نزد محمد-صلّی الله علیه وسلّم- رفتم و با او اینگونه سخن گفتم: «برادر‌زاده‌ی عزیزم، تو از قبیله‌ی ما هستی، اصل و نسب داری، اما با این دینی که آورده‌ای قریش را از هم پاشیده‌ای، به خدایانشان توهین کرده‌ای و آنچه از پدرانشان به آنان رسیده بود، انکار کردی. اکنون برایت پیشنهاد‌هایی دارم؛ به آنها فکر کن، شاید بپذیری.»
رسول الله-صلّی الله علیه وسلّم- فرمود: «بگو ابوولید، می‌شنوم».
گفتم: «اگر هدفت از آوردن این دین، ثروت است، از اموال خودمان برایت جمع می‌کنیم تا ثروت‌مندتر از ما شوی. اگر خواهان بزرگی هستی، تو را به سروری خود می‌گماریم و بی تو تصمیمی نمی‌گیریم. اگر قدرت می‌خواهی، تو را به فرمان‌روایی‌مان برمی‌گزینیم. اگر آنچه سراغت می‌آید، یک جن است و نمی‌توانی آن را از خود برانی، برایت طبیبی می‌آوریم و اموال خود را در این راه هزینه می‌کنیم تا بهبود یابی.»
پیامبر-صلّی الله علیه وسلّم- همچنان گوش می‌داد. عتبه که سخنانش را به پایان رساند، پیامبر-صلّی الله علیه وسلّم- فرمود: «ای ابوولید آیا سخنانت تمام شد؟»؛ گفت: «آری»؛ پیامبر-صلّی الله علیه وسلّم- این آیات را تلاوت کرد: «حم * تَنْزِیلٌ مِنَ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ * کِتَابٌ فُصِّلَتْ آیَاتُهُ قُرْآنًا عَرَبِیًّا لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ * بَشِیرًا وَنَذِیرًا فَأَعْرَضَ أَکْثَرُهُمْ فَهُمْ لَا یَسْمَعُونَ * وَقَالُوا قُلُوبُنَا فِی أَکِنَّةٍ مِمَّا تَدْعُونَا إِلَیْهِ وَفِی آذَانِنَا وَقْرٌ وَمِنْ بَیْنِنَا وَبَیْنِکَ حِجَابٌ فَاعْمَلْ إِنَّنَا عَامِلُونَ»(فصلت ۱-۵)
پیامبر-صلّی الله علیه وسلّم- آیات بسیاری از سوره‌ی فصلت را برایش خواند. عتبه با دقت گوش می‌داد و با شنیدن آیات از خود بی‌خود شد، تنش وا رفت و دستانش را پشت سر ستون کرد و به آنها تکیه داد. هنگامی‌که قرائت آیات پایان یافت، عتبه با روحی دگرگون شده، برخاست و نزد قریش رفت. قریش که از دور او را دیدند، اذعان کردند که وی منقلب شده و از پیامبر-صلّی الله علیه وسلّم- اثر پذیرفته است.
عتبه که نشست، گفتند: «ای ابو ولید چه خبر داری؟»
گفت: «من سخنی شنیدم که به خدا سوگند هرگز مانند آن را نشنیده‌ام. به خدا سوگند، نه سِحر است، نه جادو‌ست و نه پیش‌گویی. ای اقریش به سخنم گوش کنید و به من اعتماد کنید و این مرد را به حال خود وا‌نهید. به خدا سوگند گفتاری که از او شنیدم، خبری بزرگ خواهد داشت؛ اگر عرب‌ها به او آسیب رسانند، از طریق دیگر خواست شما عملی شده است و اگر بر عرب‌ها چیره شود، قدرت او توان شما خواهد بود و افتخار او، افتخار شما؛ و شما به سبب او شادکام‌ترینِ مردمان خواهید بود.»
گفتند: «ای ابو ولید، به خدا سوگند با زبانش تو را افسون کرده است.»
گفت: «این نظر من است، هرچه می‌خواهید بکنید.»
شیوه‌ی این گفت‌وگوی روی‌داده بسیار مهم و آموزنده است. در این گفت‌وگو می‌بینیم که هر چند عتبه پیامبر-صلّی الله علیه وسلّم- را متهم می‌کرد، رسول الله-صلّی الله علیه وسلّم- آرام بود و واکنش نشان نمی‌داد و در نهایتِ ادب و احترام گوش می‌داد؛ با اینکه عتبه از وی می‌خواست در مقابل پیشنهاد‌های دنیوی، از دعوت‌اش دست بکشد، پیامبر-صلّی الله علیه وسلّم- قبول کرد حرف‌هایش را بشنود و فرمود: «بگو ابو ولید»…او را با لقبش –که نشانه‌یِ محبت و نرم‌خویی بود_ خطاب کرد و زمانی‌که عتبه آن پیشنهاد‌ها و سخنان بی‌ارزش را مطرح می‌کرد، رسول‌الله-صلّی الله علیه وسلّم- سخنانش را قطع نکرد و تا پایان حرف‌هایش صبر کرد.
حضرت محمد -صلّی الله علیه وسلّم- به عتبه فرصت داد تا تمام و کمال صحبت کند و نظراتش را بگوید و وقتی حرفش را تمام کرد، پیامبر-صلّی الله علیه وسلّم- سخنش را آغاز کرد تا بهترین نمونه برای گفت‌وگوی با دیگران – حتی کسانی که در دین و عقیده رودرروی‌مان ایستاده‌اند- باشد.
آنچه بیان شد تنها اشارت‌های کوتاهی بود در باب شیوه‌ها و اسالیت اثرگذار گفت‌وگو در نزد پیامبر-صلّی الله علیه وسلّم- به امید اینکه در هرچه سنجیده‌تر شدن گفت‌وگوهای ما مؤثر باشد.
نوشته: راغب السرجانی
ترجمه: مریم حقّانی و خالد محمّدی
