حقوق قرآن بر مسلمان
اشاره:
قرآن آخرين کتاب آسمانى و مانده گار معجزه‌يى است که از جانب آفريده گار جهان توسط بلندپايه‌ترين ملک بر پاک‌ترين و کامل‌ترين انسان روى زمين فرستاده شده است.
خداوند متعال با نزول اين کتاب عظيم الشان بشريت فروغلطيده در لجنزار الحاد، شرک و خرافات را به ساحل امن ايمان، توحيد و اخلاق نيک نجات داد.
ولى افسوس که اکثريت انسان‌ها قدر اين هديه سترگ الهى را ندانستند و به آن ايمان نياوردند و آنان که ايمان آوردند، دَين آن را به خوبى اداء نکردند!
قرآن که يک مرتبه ثابت نمود مي‌تواند راه‌گم‌کرده‌ترين انسان‌ها را به شاهراه هدايت رهنمون شده و از آنها بهترين جامعه انسانى را بسازد، بار بار به ما تذکر مي‌دهد که براى هميشه همين توان را دارد، ولى متأسفانه بعد از سپرى شدن عصر اول اسلام، توجه و اهتمام مسلمانان به مسائل ديگر جلب شده از چنگ زدن به اين ريسمان محکم الهى به صورت بسيار ناشايسته‌يى ابا ورزيدند؛ زشت‌تر اين که عده‌يى از مسلمانان بوالهوس وقتى ديدند که تعاليم قرآن با تمايلات نفسانى شان همخوانى ندارد به جايى اين که در فکر همنوا کردن خواسته‌هاى خود با تعاليم قرآن شوند، در انديشه همنوا کردن تعاليم قرآن با افکار منحرف خود شده دست به تأويلات فاسد زدند تا جائى که در عصر حاضر کسانى در گوشه و کنار جهان اسلام پيدا شدند که از جانبى ادعا ايمان و باور به قرآن را دارند و از سوى هم صدا با مستشرقين، مسأله تحريف قرآن مجيد را در بين عامه مسلمانان منتشر مي‌کنند و يا با توطئه‌هاى اعوام فريبانه، موضوع کهنه و تاريخ‌زده شدن تعاليم قرآن مجيد را عنوان مي‌نمايند.
خوشبختانه در اين گير و دار، علماى حق پرست و خدا جويى هستند که مانند کوهى استوار در مقابل باطل به ظاهر مسلط ايستاده‌گى مي‌کنند. دوکتور اسرار احمد يکى از شخصيت‌هاى است که خواسته با قلم توانايش دَين خود را در برابر کتاب الهى اداء نمايد؛ از جمله تلاش‌هاى اين شخصيت نوشتن رساله‌يى است که به نام حقوق قرآن بر بنده مسلمان به چاپ رسيده است.
در مقاله حاضر سعى شده است مطالب رساله مذکور به صورت مختصر در دسترس عموم قرار گيرد، به اميد اين که مسلمانان مؤمن و متعهد مسئوليت خود را در برابر کتاب خدا که به آن ايمان دارند بهتر درک نموده، دين خود را در برابر آن اداء کنند.
حقوق قرآن:
قرآن کريم به عنوان کتاب خدا بر هر بنده مؤمن پنج حق به شرح زير دارد:
- ايمان و تعظيم
- تلاوت و ترتيل
- تذکر و تدبر
- اطاعت و پيروي
- تبليغ و تبيين
1. ايمان و تعظيم:
ايمان يعنى پذيرفتن و قبول کردن. قبول کردن يک چيز از دو جنبه قابل بررسى است: اقرار به زبان و تصديق به قلب. زمانى يک شخص مسلمان محسوب مي‌شود که به زبان خود اعتراف کند که قرآن کتاب خدا است که توسط حضرت جبرئيل امين بر افضل انبياء محمد مصطفي(ص) نازل شده است و در قلب خود اين چيز را باور داشته و در آن شک و شبهه‌يى نداشته باشد، هر اندازه ايمان انسان به قرآن محکم‌تر شود به همان ميزان نسبت به قرآن احترام و اکرامش زيادتر مي‌گردد، زيرا ايمان به قرآن و تعظيم و تکريم کتاب خدا لازم و ملزوم يکديگراند.
(آَمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنْزِلَ إِلَيْهِ مِنْ رَبِّهِ وَالْمُؤْمِنُونَ) بقره 285
پيامبر خود به آنچه از جانب پروردگارش به او نازل شده ايمان دارد و همه مؤمنان.
علت اين که پيامبر(ص) و اصحاب بزرگوارش نسبت به قرآن مهر و محبت ويژه‌يى داشتند و از تلاوت آن لذت مي‌بردند و با وجود خسته‌گى و مرض مي‌کوشيدند در نمازهاى خود به خصوص در نماز شب آيات زيادى از قرآن را تلاوت کنند، اين بود که ايمان آنها نسبت به ايمان و باور ما به قرآن مجيد استورتر و يقين شان راسخ‌تر بود. و ما که از تلاوت کلام الهى احساس لذت نمي‌کنيم و از خواندن چند آيه آن خسته مي‌شويم به خاطر ضعف و سستى است که در باور ما نسبت به کلام الهى وجود دارد.
(وَإِنَّ الَّذِينَ أُورِثُوا الْكِتَابَ مِنْ بَعْدِهِمْ لَفِى شَكٍّ مِنْهُ مُرِيبٍ) شورى 14
و کسانى که بعد از ايشان وارث کتاب خدا شده‌اند در باره آن سخت به ترديد افتاده‌اند
بنابراين وظيفه ما اين است که به قلب خود مراجعه کنيم و ببينيم که آيا ما قرآن را فقط يک کتاب موروثى مذهبى مشتمل بر چند داستان باستانى که هيچ رابطه‌يى با زنده‌گى کنونى ما ندارد مي‌دانيم، يا آن را به عنوان کلام خداى متعال باور داريم و به يقين مي‌دانيم که براى هدايت بشر آمده و در هر زمينه، ارشاد و رهنمائى بي‌بديلى ارائه مي‌دهد؟!
اگر کسى سوال کند که نقص ايمان به قرآن کريم را چگونه مي‌توان جبران نمود؟ جواب اين است که بهترين راه براى تحصيل ايمان، مجالست و معاشرت با اهل يقين (کسانى که باور راسخ به کلام خدا بودن قرآن دارند) مي‌باشد، چنانچه مي‌بينيم اصحاب کرام(رض) از نشست و برخواست با رسول اکرم(ص) که مجسمه ايمان و پيکر يقين بود، به گونه‌يى منور شده بودند که امروز تصور آن هم براى ما دشوار است. بر عکس معاشرت با کسانى که در باره قرآن شک دارند، و يا آن را صرف يک کتاب تاريخى مقدس مي‌دانند، ايمان و باور بنده مؤمن را نسبت به کتاب الهى سست و ضعيف مي‌کند.
داشتن عقيده موروثى که قرآن يک کتاب مقدس آسمانى است، براى اصلاح احوال کافى نست، اولين حقى که قرآن به ذمه ما دارد اين است که يقين حاصل نماييم که قرآن کتاب الهى است و براى هدايت و رهنمائى ما نازل شده است. آن وقت است که با تحصيل چنين عقيده‌يى يک انقلاب در رابطه ما با قرآن بر پا خواهد شد و آن وقت خواهيم فهميد که در اين دنيا نعمتى بزرگ‌تر از قرآن مجيد موجود نيست، و آنگاه تلاوت قرآن غذاى روح و غور و فکر در آن نور دل و ذهن مان خواهد گرديد.
2. تلاوت و ترتيل:
قرآئت و تلاوت دو واژه است که براى خواندن قرآن کريم به کار رفته است، ولى هر يک داراى مفهموم جدا از ديگرى است تلاوت مخصوص به کتابى است که از روى تقديس و تعظيم فوق العاده و به قصد پيروى و اتباع خوانده مي‌شود؛ اما قرائت عام است و شامل خواندن هر کتاب و نوشته‌يى مي‌شود. تلاوت لغتاً به معناى همراهى و دنباله‌روى است ولى قرآئت عبارت از خواندن کلمات و جملات با صداى بلند است. در ابتدا قرآئت براى آموختن قرآن و علوم مربوط به آن به کار مي‌رفت و کسى که عالم قرآن بود او را قاري مي‌گفتند، بعدها اين اصطلاح براى کسانى رائج گشت که قرآن را با اهتمام خاص و با رعايت قواعد علم تجويد مي‌خواندند؛ و تلاوت خواندن معمولى توأم با خشوع و خضوع و به قصد کسب برکت و ثواب را مي‌گفتند. تلاوت قرآن علاوه بر اين که يک عبادت بزرگ است، وسيله مؤثرى براى تجديد ايمان نيز مي‌باشد.
قرآن کتابى است که فقط يکبار خواندن و فهميدن معناى آن کافى نيست بلکه بايد مرتب خوانده شود، زيرا تلاوت قرآن مجيد حکم غذاى روح را دارد، و همان‌گونه که جسم انسان جهت بقاى خود نيازمند غذا است، روح او نيز نياز به غذاى آسمانى دارد که تلاوت قرآن بخشى از همين غذا است.
(اتْلُ مَا أُوحِى إِلَيْكَ مِنَ الْكِتَابِ وَأَقِمِ الصَّلَاه) سوره عنکبوت 45
هر چه را از اين کتاب بر تو وحى شده است تلاوت کن. و نماز بگزار
خداوند متعال در آيه 121 سوره بقره مى فرمايد:
(الَّذِينَ آَتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَتْلُونَهُ حَقَّ تِلَاوَتِهِ أُولَئِكَ يُؤْمِنُونَ بِهِ)
کسانى که کتابشان داده‌ايم و آن چنان که سزاوار است آن را مي‌خوانند، مؤمن به آن هستند
از اين آيه بر مي‌آيد که تلاوت قرآن مجيد شرايطى دارد که در غير آن خواندن قرآن نه فائده‌‌يى دارد و نه پاداشي. بناء شناختن شرايط تلاوت قرآن چيزى است که هر مسلمان مکلف به فراگيرى آن مي‌باشد و اين شرايط قرار ذيل است:
الف) تجويد: تلاوت قرآن مجيد طبق قواعد و ضوابط علم تجويد.
ب) تلاوت روزانه: به اساس فرموده پيامبر اکرم(ص) هر مسلمان بايد قرآن کريم را حد اقل در يک ماه يک مرتبه ختم نمايد و عادت بيشتر صحابه اين بود که در يک هفته قرآن را تلاوت مي‌کردند.
ج) تلاوت به آواز خوش: پيامبر(ص) فرموده‌اند: زينوا القرآن باصواتکم قرآن آن را با صداى خوش خود زينت دهيد. من لم يتغن بالقرآن فليس منا کسى که قرآن را به آواز خوش نخواند از ما نيست. بناءً هر بنده مؤمن مکلف است حتاالامکان قرآن را به آواز خوش تلاوت کند.
د) رعايت آداب ظاهرى و باطني: مسلمانان مکلف‌اند تا در حين تلاوت کلام خدا بعضى آداب را رعايت کنند که بعضى از اين آداب ظاهرى است و برخى باطني، از جمله آداب ظاهرى با وضوء تلاوت کردن، رو به قبله نشستن و با اعوذ بالله آغاز کردن است. و از جمله آداب باطنى اين است که در هنگام تلاوت بايد عظمت صاحب کلام در قلب مؤمن نقش بندد و با خضوع و خشوع و تدبر قرآن را تلاوت کند.
هـ) خواندن با ترتيل: بلندترين درجه تلاوت قرآن اين است که آهسته آهسته و با اطمينان خوانده شود، تلاوت قرآن همراه با ترتيل اثرات مطلوبى بر قلب انسان مي‌گذارد؛ خداوند متعال خطاب به رسول خود(ص) مي‌فرمايد:
(وَرَتِّلِ الْقُرْآَنَ تَرْتِيلًا) مزمل4
و قرآن را شمرده و روشن بخوان.
و) حفظ: براى اين که بتوانيم قرآن مجيد را به ترتيل بخوانيم و يا خواندن با ترتيل براى ما مَلَکَه شود بايد مقدار زيادى از قرآن کريم را حفظ داشته باشيم؛ ولى متأسفانه بر عکس گذشته، امروزه توجه به حفظ قرآن کريم به خصوص در بين طبقه اعيان و اشراف خيلى کم شده است.
3. تذکر و تدبر:
حق ديگر قرآن کريم اين است که مطالب و مفاهيم آن به صورت درست درک شود، زيرا هدف از تلاوت قرآن اين است که مفاهيم و معانى آن به خوبى دانسته شود.
البته بايد دانست که درک مفاهيم قرآن کار ساده و آسانى نيست، بلکه مراحل و مراتب زيادى را مي‌طلبد و هر کس طبق استعداد و سعى و تلاش و تدبر خويش از اين خزينه بي‌انتهايى الهى بهره‌مند مي‌شود، و هيچ کس هر اندازه با هوش و کوشا هم باشد نمي‌تواند از برکات و فيوضات آن سيراب شود و تصور کند که قرآن را کاملاً فهميده است. پيامبر(ص) در ضمن حديث مفصلى که در رابطه با قرآن ايراد نمودند فرمودند: گنجى است که هيچ وقت جواهر آن کم نخواهد شد، و غور و فکر در باره آن به پايان نخواهد رسيد.
4. اطاعت و پيروي:
چهارمين حقى که قرآن مجيد بالاى مسلمانان دارد، اطاعت از اوامر و به کار بستن احکام آن است، زيرا هدف اصلى از تعظيم، تلاوت، تدبر و تفکر قرآن کريم عمل به ارشادات آن است. قرآن کتاب قصه، جادوگرى و دم کردن ساحرانه نيست تا صرف به خاطر تلاوت و کسب ثواب مورد بهره‌بردارى قرار گيرد. قرآن مجيد به صراحت مي‌گويد که اگر کسى احکام قرآن را به کار نبندد تلاوت آن و تدبر در مفاهيم آن هيچ سودى نمي‌بخشد:
(وَمَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولَئِكَ هُمُ الْكَافِرُونَ) مائده 44
و هر که بر وفق آياتى که خدا نازل کرده است حکم نکند، کافر است
و پيامبر اکرم(ص) مي‌فرمايند: لايؤمن احدکم حتی يکون هواه تبعاً لما جئت به هيچ يک از شما ايمان ندارد مگر اين که خواهشاتش را تابع چيزى گرداند که من آورده‌ام
براى کسى که هنوز در تلاش حق سرگردان است و مي‌خواهد بعد از مطالعهدقيق قرآن، و پي‌بردن مطالب آن تصميم بگيرد که آيا اين کتاب برحق است يا نه، تعيين قيد و شرطى لازم نيست ولى براى کسى که به قرآن ايمان دارد و معتقد است که قرآن کتاب آسمانى است، الزامى است که قرآن را فقط به اين خاطر بخواند که از لحاظ فکر و عمل در زنده‌گاني‌اش تغيير آورده و او را به سوى رستگارى آخرت رهنمون شود.
ايجاد اين کيفيت در نفس انسانى نقطه آغاز هدايتى است که در کتاب خدا مضمر است، و بعداً هر اندازه رابطه او با کتاب الهى محکم‌تر شود به همان اندازه بر ميزان هدايتش افزوده خواهد شد.
(وَالَّذِينَ اهْتَدَوْا زَادَهُمْ هُدًى وَآَتَاهُمْ تَقْوَاهُمْ) محمد17
آنان که هدايت يافته‌اند خدا به هدايتشان مي‌افزايد و پرهيزگاريشان ارزانى مي‌دارد.
يعنى اگر انسان به قرآن تمسک جويد و بکوشد راهنمائي‌هاى آن را چراغ راه خود قرار دهد، حتماً به صراط مستقيم حرکت نموده تدريجاً منازل رشد و هدايت را طى مي‌کند و الا تلاوت بدون عمل ممکن است باعث لعنت او شود. چنانچه آيات زيادى دال بر صحت اين مطلب است.
و اما آنان که در باره قرآن به تحقيق و تدقيق و غور و فکر و تصنيف و تأليف مي‌پردازند، و خود آن طور که بايد و شايد از عمل به آن غفلت مي‌کنند، انجام کار آنها خيلى وخيم به نظر مي‌رسد و تمام پژوهش‌هاى شان نه تنها يک لذت ذهنى که بازى با قرآن تلقى مي‌گردد.
(يُضِلُّ بِهِ كَثِيرًا وَيَهْدِى بِهِ كَثِيرًا) بقره 26
بسيارى را بدان گمراه مي‌کند و بسيارى را هدايت
5. تبليغ و تبيين:
حق پنجم قرآن بر بنده مسلمان اين است که طبق استعداد و صلاحيت خود اوامر، نواهى و مفاهيم آن را به ديگران برساند.
تبليغ و رساندن احکام قرآن کار اصلى پيامبر اکرم(ص) بود که بعد از رحلت ايشان به آحاد امت منتقل گرديد و هر يک از افراد
امت اسلامى به اندازه توان و استعداد خود در برابر اين مسئوليت بزرگ جواب‌گو خواهند بود.
(هَذَا بَلَاغٌ لِلنَّاسِ وَلِيُنْذَرُوا بِهِ) ابراهيم 52
اين پيامى است براى مردم، تا بدان بيمناک شوند
(يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ) مائده 67
اى پيامبر! آنچه را از پروردگارت بر تو نازل شده است به مردم برسان
تعليم و آموزاندن قرآن مجيد نيز بخشى از تبليغ آن است ولى بلندترين مرتبه تبليغ تبيين است؛ يعنى فقط رساندن احکام قرآن به ديگران کافى نيست، بلکه بايد آيات آن را کاملاً توضيح داده و در هنگام تبليغ سطح فکرى مردم و شرایط زمانی و مکانی شان در نظر گرفته شود و با اسلوبى حکيمانه و جذاب ارائه گردد و براى هر قوم و ملتى به زبان ساده خود شان و بدون تکلف بیان شود.
اینها حقوقی است که قرآن مجید بر همه ما دارد و ما به حیث مسلمان مکلفیم به فکر ادا کردن آنها باشیم، ما آن ملت خوش نصیبیم که کلام پاک خدای متعال، محفوظ و سالم نزد ما موجود است؛ این امر از یک لحاظ باعث افتخار ماست ولی از جانب دیگر مسؤولیت بزرگی را به عهده ما می‌گذارد که بی‌توجهی به آن باعث خسارت دنیا و آخرت ما می‌شود. قبل از ما بنی اسرائیل حامل کتاب الهی بودند ولی چون نتوانستند به خوبی از عهده این مسؤولیت عظیم بر آیند، خداوند متعال این افتخار را به امت حضرت محمد(ص) بخشید و آنان را چنین هشدار داد:
مَثَلُ الَّذِينَ حُمِّلُوا التَّوْرَاه ثُمَّ لَمْ يَحْمِلُوهَا كَمَثَلِ الْحِمَارِ يَحْمِلُ أَسْفَارًا بِئْسَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآَيَاتِ اللَّهِ وَاللَّهُ لَا يَهْدِى الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ جمعه5
مَثَل کسانی که تورات به آنها داده شده و بدان عمل نمی‌کنند مَثَل آن خر است که کتاب‌هایی را حمل می‌کند. بد مَثَلی است مثل مردمی که آیات خدا را دروغ می‌شمرده‌اند. و خدا ستمکاران را هدایت نمی‌کند
با تشكر از هفته نامه اصلاح ملي
نويسنده: دكتر اسرار احمد
تخليص و تصرف: استاد امين الله معتصم
