تربیت در پرتو گفتگو و قانع ساختن

نوشته: دکتر سمیر یونس
ترجمه: عبدالخالق احسان.

روزی حضرت عمر رضی الله عنه به منظور بازرسی امور بیرون شد، شتر چاقی را دید که از دیگر شتران در رشد و چاقی متفاوت است. حضرت پرسید که این شتر از کیست؟ گفتند: از عبدالله فرزند عمر می باشد؛ حضرت عمر یکبار تکان خورده و گفت: این چه وضعیتی است که فرزند عمر چنین کرده!  در حال کسی را به دنبال عبدالله فرستاد، و او دویده آمد. همین که نزد پدرش رسید عمر گفت: این چگونه شتریست؟ در جواب گفت: این شتری لاغری بود و به پول خودم آن را خریده و به امید فایده آب و علوفه دادم. حضرت عمر خیلی به خشم آمد و برای عبدالله گفت: وقتی مردم شتر ترا ببینند می گویند: از شتر فرزند امیرالمؤمنین خوب محافظت کنید و آبش دهید. این چنین شتر تو چاق وفربه شده و فایده ات زیاد می گردد. سپس به عبدالله گفت: اصل سرمایه خود را بگیر و متباقی مفاد را به بیت المال مسلمانان واریزنما.
اگر این ماجرا را از دید تربیتی تحلیل کنیم، در میابیم که حضرت عمرچقدر علاقه داشت تا همراه پسرش مناقشه و گفتگو نموده تا او را قناعت دهد. وقتی دید در کار فرزندش شبهه ی وجود دارد، برمبنای عدالت او را از مفاد محروم ساخت و امر کرد که شتر را بفروشد و سرمایه خود را برداشته فایده را به مسلمانان واگذار نماید.
این شیوه ی تآثیر گذاری درتربیه فرزند است، حضرت عمر می توانست بدون مناقشه و گفتگو به فرزند خود دستور بدهد، و فرصت دفاع را برایش ندهد؛ به خصوص که خلیفه بر رعیت خود حق سمع و طاعت را دارد و پدر نیز بر پسرش چنین حقی را دارا می باشد. اما حضرت عمربا پسر خود گفتگو می کند و او هم از خود دفاع نموده و دلیل خود را بیان می کند. ازین موقف حضرت عمر(رض) اسلوب تربیه بر اساس گفتگو را می توان دانست؛ چراکه گفتگوی عاقلانه و قناعت دادن از روش های مهم در تربیه اولاد می باشد.

مفهوم تربیت براساس قانع ساختن:

یکی از اسلوب های تربیه اسلامی اینست که مربی راه های مؤثر را برای قانع ساختن متربی به منظور بیان حقیقت در قضیه مورد توجه قرار دهد که از همه امور سلبی مانند: اجبار و اکراه …. به دور باشد.
تربیه بوسیله گفتگو تربیه اسلامی است:

تربیه بر اساس قناعت دادن، طوری که بیان شد یک روش اثر گذار در تربیه است؛ لذا اسلام به آن ترکیز نموده و در قرآن وحدیث موارد زیادی درین خصوص وجود دارد.
گفتگو ایمان را نیرو می بخشد:

کسی که به قرآن و حدیث آشنا باشد می داند که قرآن و حدیث چقدر به تربیه عقلی از طریق گفتگو و قناعت دادن اهتمام ورزیده است به ویژه برای تثبیت و تقویه ایمان.
تربیه بوسیله قانع ساختن در قرآن:

شیوه تربیت بر اساس قناعت دادن، در قرآن کریم زیاد است که از جمله قضایای تربیتی ایمانی که قرآن به آن وقعی گذاشته، قضیه ثبوت زنده شدن مرده گان می باشد. خداوند می فرماید: { أَفَلَمْ يَنظُرُوا إِلَى السَّمَاء فَوْقَهُمْ كَيْفَ بَنَيْنَاهَا وَزَيَّنَّاهَا وَمَا لَهَا مِن فُرُوجٍ ‏وَالْأَرْضَ مَدَدْنَاهَا وَأَلْقَيْنَا فِيهَا رَوَاسِيَ وَأَنبَتْنَا فِيهَا مِن كُلِّ زَوْجٍ بَهِيجٍ ‏‏ تَبْصِرَةً وَذِكْرَى لِكُلِّ عَبْدٍ مُّنِيبٍ‏ وَنَزَّلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً مُّبَارَكاً فَأَنبَتْنَا بِهِ جَنَّاتٍ وَحَبَّ الْحَصِيدِ ‏ وَالنَّخْلَ بَاسِقَاتٍ لَّهَا طَلْعٌ نَّضِيدٌ ‏‏ رِزْقاً لِّلْعِبَادِ وَأَحْيَيْنَا بِهِ بَلْدَةً مَّيْتاً كَذَلِكَ الْخُرُوجُ } ق 6/11  ‏آيا آنان ( تاكنون سر بلند نكرده‌اند و ) به آسمان ننگريسته‌اند كه ما چگونه آن را بنا كرده‌ايم و آراسته‌ايم و هيچ گونه خلل و شكافي در آن نيست‌ ؟ ‏‏و زمين را گسترانيده‌ايم ، و در آن كوههاي محكم و پابرجائي را فرو افكنده‌ايم ، و از هر نوع گياه بهجت‌انگيز و مسرت‌بخش در آن رويانده‌ايم .‏ ‏( همه اينها را آفريده‌ايم ) به منظور بينش و بيداري بخشيدن به جملگي بندگان توبه‌كار ( ي كه بخواهند به سوي آفريدگارشان برگردند ) .‏ ‏و از آسمان آب پربركتي را بارانده‌ايم ، و بدان باغها رويانده‌ايم ، و دانه‌هاي كشتزارهائي را برآورده‌ايم كه درو مي‌گردد .‏ ‏و درختان خرماي بلندي را كه داراي شكوفه‌هاي متراكم و چين‌چين هستند .‏ ‏( همه اينها ) به منظور بخشيدن روزي به بندگان است . ما به وسيله آب باران ، سرزمين مرده را زنده گردانده‌ايم .  ( آري ! زنده شدن مردگان ، و ) از گورها سربرآوردن آنان نيز همين گونه است .‏

خداوند جل جلاله درین آیات انسان را به امور آتی متوجه می سازد:

آفرینش و زیبای عالم، آسمان و بزرگی ساختمان آن و زیبایی دلنشین آن، کوه های سربفلک کشیده، میوه ها و گیاهان و درختان که همه شان جوره و جفت اند و بعد از مردن به سبب نزول باران از آسمان زنده می شوند؛ هم چنان دیدها را متوجه می سازد به بین زمین و آسمان از ابرها و باران ها که توسط باراندن باغ ها را سرسبز و خرم می سازد. این همه در حقیقت دلایل ایمانی منطقی قناعت بخشی است که زنده شدن بعد از مرگ را تأیید می کند.
تربیت بوسیله گفتگو در سیرت پیامبر صلی الله علیه وسلم:

رسول الله صلی الله علیه وسلم درمواقع زیادی از اسلوب گفتگو و قانع ساختن در تربیه استفاده نموده است که در تثبیت فکری، تهذیب نفوس و قناعت دادن صحابه اثر گذار بوده است. از جمله اینکه: پیامبر صلی الله علیه وسلم یک نعش بزغاله خود مرده ی را که گوش هایش قطع شده بود، در بازار دید به صحابه که همراهش بودند گفت: کی از شما این را به یک درهم می خرد؟ گفتند: ما این را دوست نداریم و به کار ما نمی آید. گفت: آیا دوست دارید که از شما باشد؟ گفتند: اگر این زنده می بود، مفت نمی خواستیم حالا که مرده است! رسول خدا فرمود: دنیا نزد خدا از این هم کم ارزشتر است.
درین جا رسول خدا صلی الله علیه وسلم همراه صحابه گفتگو می کند و بی ارزشی آن نعش بزغاله را از زبان شان می شنود و سپس هدف اصلی خویش را بیان می کند که دنیا نسبت به آخرت بی ارزش است و نباید به آن دل بست. گفتگو در تربیه اولاد خیلی مؤثر است، خواه فرزند ما در خانه باشد یا شاگردی درمکتب و مدرسه . از همین جهت رسول خدا وآیات قرآنی به آن اهتمام ورزیده اند.