اداره در زندگى رسول الله صلى الله عليه وسلم
چون رسالت وپيام رسول أكرم (محمد) صلى الله عليه وسلم آخرين حلقه زنجير نبوت بوده و رسالت او تنظيم كننده ساحات همه جانبه زندگى انسانى است، تا مدنيت مترقى انسانى را در همه ساحات زندگى تأمين نمايد، در مييابيم كه رسول الله صلى الله عليه وسلم در زندگى عملى خويش به اساسات وستون هاى همه مهارتهايى توجه كرده و آنرا عملى ساخته است كه يك جامعه در سير ارتقايى خويش به آن ضرورت دارد، و اين در حالى است كه او صلى الله عليه وسلم معارف وتجارب بشرى روز را نه آموخته بود ونه هم براى آموختن آن نزد كسى زانوى شاگردى خم كرده بود، و حال آن كه معارف بشرى آن روز خيلى ابتدايى بود. اگر آنرا به معارف امروزى انسان مقايسه نماييم، از مطالعه زندگى رسول اكرم صلى الله عليه وسلم در مييابيم كه أو اساسات خواسته هاى مهارتى جامعه متمدن وعالمانه را چون علوم بشري‌يى كه امروز به آن دست يافته، مراعات نموده است، كه دلالت آن جز شهادت بر اين كه وى پيامبر بر حق الله بزرگ بوده، مصدر تصرفات قولى و فعلى أو تنها وحى از طرف الله خالق و عالم وحكيم است، چيز ديگرى نيست، و بعبارت ديگر مايان مراعات كردن اصول وستون هاى جامعه ساز مدنى را توسط رسول الله صلى الله عليه وسلم در تصرفات خويش پانزده قرن قبل از نايل‌آمدن انسان امروزى به آن معارف، جز از شهادت به صدق نبوت او صلى الله عليه وسلم دلالت ديگرى ندارد. درين نوشته، به مراعات كردن بخشى از اساسات علم اداره كه رسول الله صلى الله عليه وسلم در زندگى خويش آنرا رعايت كرده، خواهم پرداخت تا بيان دارم كه دين اسلام ميتواند در روشنايى وعبرت گيرى اززندگى عملى رسول الله صلى الله عليه وسلم زندگى بشرى امروزى را بصورتى تنظيم نمايد كه سعادت وترقى وپيشرفت همه جانبه را براى انسان تأمين ميكند، وازينرو نه تنها ترقى مادى را تأمين ميكند بلكه ارتقاى روحى ومعنوى انسان راهم تأمين ميكند وانسان نيرومند را از زور گويى در برابر برادرناتوان خويش باز ميدارد، ودر پرتو مدنيت اسلامى ترقى مادى عامل سعادت همه انسانيت گرديده، وهرگز در روشنايى وپيروى اسلام ترقى مادى تباه كننده اقشار ضعيف جامعه بشرى نخواهد بود، مثلى كه مدنيت غربى امروزى آنرا باقشار ناتون انسانيت بارمغان آورده است.
از مطلب اساسى خويش دور نشده وطوريكه دانشمندان اداره ميگويند اين علم پنج هدف أساسى را دنبال ميكند ( پلان، تنطيم، توظيف، توجيه، تفتيش) وجاگزينى اين اهداف پنجگانه در زندگى عملى رسول الله صلى الله عليه وسلم بطور ذيل مطالعه ميگردد:
1_ پلان در زندگي عملي رسول الله صلي الله عليه وسلم:
پلان در علم اداره عبارت از آمادگى براى تحقق اهداف با استفاده از امكانات دست داشته وتوظيف آن بصورت درست ميباشد، وزندگى رسول الله صلى الله عليه منحيث مجموع عبارت از تلاش ومساعى منظم براى نشر وپيروزى دين اسلام بوده تا در پرتو آن انسانها از ظلم وستم روايى انسان در برابر انسان نجات يابد، زندگى عملى رسول الله صلى الله عليه وسلم براى نشر دعوت اسلامى در مكه مكرمه وتلاش وجستجو براى جلب انصار دعوت خارج از مكه، وپلان هاى شان در جنگ هايى كه از طرف دشمنان اسلام بر او تحميل گرديده بود، تا مسلمانها در اين جنگ ها با تحمل خساره كمتر از خود دفاع كنند، ونتيجه جنگ به نفع مسلمانها تمام شود، همه دلايلى است كه رسول الله صلى الله عليه وسلم زندگى منظم داشته وبراى رسيدن به اهداف دور ونزديك مسلمانها از همه امكانات دست داشته بصورت بهينه استفاده كرده است، ومنحيث مثال درينجا پلان رسول الله صلى الله عليه وسلم در اختيار نمودن جاى جنگ ونبرد در غزوه بدر قابل تذكر است كه ايشان مشوره حباب فرزند منذر را در مورد مناسب ترين جاى جايگزينى لشكر مسلمانها پذيرفت.
2_ تنظيم وتوظيف :
دو وظيفه ادارى بوده كه از بين ترتيب و گذاشتن امكانات مادى وبشرى در جاى مناسب آن ميباشد كه رسول الله صلى الله عليه وسلم در زندگى عملى خويش منحيث رهبر مسلمانها از همه امكانات مادى وبشرى بصورت اعظمى استفاده ميجست واستعداد ها را بطور مناسب در جاهاى خود ميگذاشت، او صلى الله عليه وسلم از امكانات مادى دست داشته، بصورت اعظمى استفاده مينمود ودر صورت كمبودى امكانات مادى دست داشته درموارد اضطرارى مسلمانها را تشويق كرده تا داراييهاى شخصى خويش را در خدمت رهبر مسلمانها بگذارند تا ضرورتهاى عسكرى مسلمانها را تكافو بخشد مانند ابوبكر صديق رضى الله عنه بايد ذكر نمود چون همه مال خويش را جهت سازمان دهى لشكر كشى براى غزاى تبوك در اختيار رسول الله صلى الله عليه وسلم قرار داد ، وچون از او پرسيده شد: به فاميل خويش چه نگه داشتي؟ جواب داد: الله ورسولش. اين نمونه‌يى است از رهبر مثالى كه پيش چشم خويش تصور ميكنيم، چون توانست امكانات دست داشته افراد دعوت را در خدمت دعوت قرار دهد، وازينرو امكانات مادى را بصورت همه جانبه در خدمت تحقق اهداف استخدام نمايد، ورسول الله صلى الله عليه وسلم در مورد استخدام وتوظيف موارد بشرى هم بادقت ادارى كامل وبا امانت كامل تصرف كرده كه ارشادات قولى وزندگى عملى شان درين مورد الگوى مسلمانها بطور خصوص و الگوى فراخوانان متخصصين علم اداره بطور عموم ميباشد، ونبايد فراموش كرده كه رهبران ورؤساى مسلمانها درين شرايط سخت روز بايد در توظيف واستخدام ورشد استعدادها از رسول الله صلى الله عليه وسلم پيروى كنند، رسول الله صلى الله عليه وسلم بر عنصر كفايت وظيفوى كاملا تاكيد كرده وفرموده است اكر كسيكه مسؤوليت مسلمانها را بدوش دارد، واو مسؤوليتى را بكسى بسپارد كه كفايت وظيفوى كمتر داشته باشد و در بين مسلمانها انسان باكفايت براى آن وظيفه وجود داشته باشد او به الله ورسولش ومسلمانها خيانت ورزيده است، وچون يكى از صحابه كرام نزد رسول الله صلى الله عليه وسلم آمد واز او خواست تا برايش مسؤوليتى عامه در كارهاى مسلمانها (امارت منطقه) بسپارد، برايش گفت: شما ناتوان هستيد وامارت امانت بوده وبرداشت آن، روز قيامت پشيمانى باخود دارد مگر آن كسى كه توانايى آنرا داشته باشد وبه انجام مسؤوليتهاى خويش قادر بوده باشد.
3_ توجيه ورهنمايي وتشويق گروپ كاري:
واقدى بيان داشته كه رسول الله صلى الله عليه وسلم در غزوه حنين به صحابه فرمود: آيا صاحب اسبى نيست تا به نگهبانى ما بپردازد، انيس فرزند ابى مرثد غنوى بلند شد وگفت: من حاضرم يا رسول الله، رسول الله صلى الله عليه وسلم برايش فرمود: بشتاب وسركوه فلانى تا بامداد كشيك بده وجز نماز خواندن وقضاى حاجت پايين نه شو، وچون انيس بامداد باز گشت وبراى رسول الله صلى الله عليه وسلم از انجام وظيفه خويش خبر داد، رسول الله صلى الله عليه وسلم أو را درجمعى از صحابه تشويق كرد و او را به پاداش جنت وعده داد، اين حادثه را منحيث مثال ذكر كردم ولى رسول الله صلى الله عليه وسلم در زندگى عملى خويش منحيث قائد كامياب وبى مثال گروپهاى متعدد كارى را رهنمايى وتشويق كرده است، واز جمله تجربه حفر خندق در غزوه أحزاب كه در آن شرايط سخت وعاجلانه وباوجود كمبودى امكانات وحتى كمبودى مواد غذايى توانست گروپ كارى حفر خندق را بشكل خارق العاده‌يى رهبرى كرده وآنها را به انجام كار تشويق نمايد، وآنكار بسيار بزرگى را در وقتى قياسى انجام دهند.
4- متابعت وتفتيش و اطمينان‌يافتن از روند برنامه:
فهميدن وضعيت فعلى كار كه آيا طبق پلان وضع شده در جريان است، از وظايف وأهداف مهم علم اداره ميباشد وسيرت وزندگى عملى رسول الله صلى الله عليه وسلم متابعت اين مطلب را در ساحات مختلف زندگى در برداشت، ازقصه كعب فرزند مالك چون از رفتن در قافله مجاهدين غزوه تبوك تخلف ورزيده بود اين مطلب بخوبى فهميده ميشود چون رسول الله صلى الله عليه وسلم أمر كرد تا صحابه رضوان الله عليهم درين غزوه شركت كنند ولى كعب از آن تخلف ورزيده بود ورسول الله صلى الله عليه وسلم اورا مورد سؤال قرار داد. رسول الله صلى الله عليه وسلم در همه امور عنصر متابعت وتفتيش ووارسى كردن را كنار نگذاشته بلكه از عملى كردن اوامر توسط صحابه كرام خودرا متأكد ميكرد، چون كسى را بكارى ميگماريد وياهم مسؤوليتى به او ميسپرد از اداى مسؤوليت او خودرا متأكد ميكرد واگر فرد گماريده در مسؤوليت هاى خويش تقصير ميكرد او را متوجه كرده واز تكرار كردن اشتباهات اورا برحذر ميداشت، رسول الله صلى الله عليه وسلم چون كسى را از قبيله ازد براى جمع آورى زكات بنى سليم گماشت، واز انجام مسؤوليت برگشت، ودر جريان محاسبه مالى گفت: اين از شماست، واين برايم اهداء گرديده. رسول اكرم صلى الله عليه وسلم برايش گفت: در خانه پدر ومادرت مينشستى تا اين هديه ها برايت صورت ميگرفت، وسپس به منبر بالا شده، ومردم را برحذر داشت از اين كه اگر به كارى از كارهاى عامه مسلمانها گماشته شوند ودر وقت برگشت بگويند اين ازشماست واين برايم اهدا گرديده، واگر كسى در جريان فعاليت رسمى خويش چيزى را از مسؤول مسلمانها ميپوشد، روز قيامت آنرا منحيث عقاب به شانه خويش حمل خواهد كرد.ودرين تصرف ادارى خويش رسول اكرم صلى الله عليه وسلم موظفين وكار گماشتكان خويش را از لحاظ مالى محاسبه كرده، وازآنها پرسيده است كه اموال دست داشته خويش را از چه راهى تمليك نموده اند، وبا تأسى از پيامبر اسلام خليفه دوم مسلمانها عمر فرزند خطاب در مورد اصل ادارى تفتيش ومراقبت ميگويد: اگر براى بهترين فرد شما مسؤوليت بسپارم واورا به انصاف وداورى توصيه كنم، آيا ايفاى وظيفه خواهد كرد؟ برايش گفتند: بلي، أما عمر رضى الله عنه گفت: هرگز نه!
دكتورعبدالباقى امين استاد پوهنتون بين المللى اسلام اباد
