د بديع د علم دوهم قسم لفظي صنعتونه دي اوهغه څه چي په پښتو كي ما تطبيق كړاى شوه هغه دادى :

(1) ترصيع :
ترصيع داسي صنعت دى چي شاعر خپل كلام برخي برخي كړي، نو هر لفظ ئې د بل داسي لفظ پر برابر راوړي چي په وزن او دروي په توري كي سره متفق وي لكه رحمان بابا چي وايي :
په حالت، د عاشقانو، نظر، بويه
په زيارت، د شهيدانو، ګذر، بويه

(2) المشجر :
المشجر د توشيح جزو دى، هغه دادى چي يوه غزل ووايي چي په ليكلو كي د وني شكل پيدا كړي لكه شمس الدين چي وايي :

(3) المربع :
دا هم د توشيح يو قسم دي چي يوه رباعي پر څلور برخي داسي وويشي چي هم افقي او هم عمودي وويله شي لكه عبدالقادر چي وايي :

(4) اسجاع :
اسجاع د سجع جمع ده، او سجع قمري، موزون او مقفي آهنګ ته وايي (4) نودا پر درې رازه ده :
(1) متوازى :
(2) مطرف :
(3) متوازن :
اول : متوازي : متوازي هغه بولي چي ددوو مصرعو په آخر كي داسي كملې راوړه شي چي دحروفو په عدد او وزن او روي كي سره متفقي وي لكه عبدالقادر خان چي وايي :
بد يم دا نه وايم چي زه ښاغلى يم
په مريي والي دتا راغلـــــــــــــى يم
مرګ مي قبول دى شړل دي نه وي
تښتى بنده يم درته راغلــــــــــى يم
دوهم : مطرف ، دا بولي چي د دوو مصرعو په آخر كي داسي كلمه راوړه شي چي دروي په حروفو كي متفق اما د حروفو په عدد او وزن كي مختلف وي لكه رحمان بابا چي وايي :
خبر نه يم چي ئې راوستم له كــــــــــــومه
بيا مي كومي خواته استوي چي درومه
دريم : متوازن هغه دى چي په دوو مصرعو كي داسي كلمې راوړه شي چي هر يوه د خپل نظير سره په وزن كي موافق وي مګر دروي په حروفو كي مختلف وي لكه عبدالقادر خان چي وايي :
بند ئې ، په تاريم د دوو زلفينو
مست ئې، په جام يم د دوو عنينو

(5) تجنيسات :
تجنيسات اوه دي : تام ، ناقص، زايد، مركب، مكرر، مطرف، خطي :
اول . تام :
تام تجنيس هغه صفت دى چي په شعر يا نثر كي دوې داسي كلمي ذكر شي چي په صورت كي هيڅ تفاوت نه سره ولري مګر معنا ئگې جلا جلا وي. په پښتو كي دا صنعت بيخي ډېر دى، بلكي په متلو كي هم موجود دى لكه چي وايي : “خواري كړې هغه مينځي چي دمينځي كال مينځي” په ادبياتو كي هم ډېر دى، پيرمحمد وايي :

فراق په ما خوري دزړګي ويني
آشنا مي نسته الله مـــــــــي ويني

عبدالقادر خان يوه مفصله نصيحت نامه چي تقريباً زر بيتونه دي په همدې صنعت كي ويلې ده.

دوهم، ناقص :
ناقص تجنيس دا بولي چي په تورو كي لكه تجنيس تام غوندي يو شى وي مګر په حركاتو كي مختلف وي لكه حميد چي وايي :
چي رښتنى ساده صاف نه وي حميده
بولي، بولي عاقلان دا هســــــــي بول

دريم . زايد :
زايد تجنيس دادى چي د متجانسو كلمو په سر يا په آخر كي يو تورى اضافه وي لكه عبدالقادر خان چي وايي :
چي عاقبت به له دنيا ليږدي
ولي دا هونبره طولاني بليږي

څلورم. مركب :
مركب تجنيس پر دوه ډوله دى : متشابه او مفروق. متشابه هغه دى چي د بسيط لفظ سره مركب د بسيط په شكل راوړي لكه عبدالقادر خان چي وايي :
ربه ته زما څښتن زه بنده ستــــــا يم
تا به غواړم تا به بولم تــــا به ستايم
په نسيم د محبت لــــــــــكه ګل وايم
په تجنيس په نصيحت بيتونه وايم
مفروق مركب هغه دى چي بسيط او مگركب لفظونه د بسيط او مركب په شكل راوړه شي عبدالقادر خان وايي :
چي په سترګو څراغ وويني پتنګ
څو ونه مري له ژوندونه وي په تنګ
پنځم . مكرر :
مكرر تجنيس دادى چي دبيتونو په آخر دوه متجانيس لفظونه اړخ پر اړخ مكرر راوړه شي او معناوي ئې جلا وي نو كه د لومړى حرف په سركي څه زياتوالى هم وي روا دى لكه پيرمحمد چي يوه غزل پردې صنعت ويلې ده چي دوه بيته ئې دادي :
بوي د زلفو چي مي تېر شو تر مشام شام
و بلبل ته مي د زړه ږدي ګـل انــــــدام دام
په خندا به سور كفن له قــــــــــــــــــبره پاڅم
دا مسيح كه مي لږ واخلي پـه دشنام نام
دا قسم تجنيس هم د پښتو په ادب كي خورا ډېر دى او راز راز راوړل شويدى مثلاً حنان داسي راوړى دى :

هيڅ مي نه مونده په عشق كي د زړه كام كم
نه مي درومي له خاطره په پيغـــــــــــــــــــام غم
پوخ مين آه وفغان نه كــــــــــــړي په عشق كي
مدام وي له اضطـــــــــــــــــــــــرابه څخه خام خم

شپږم. مطرف تجنيس :
دادى چي دوې داسي كلمې راوړه شي چي ټول حروف ئې يوشى وي خو د پاى توري ئې مختلف وي عبدالقادر خان وايي :

د يار ياد لكه صيقل زړه پرې صفا كه
آئيني دي د خاطـــــــــــــــــــر ونيوه زنګ

اووم. خطي تجنيس :
خطي دادى چي دوې داسي كلمې راوړه شي چي تحريري شكل يې يو دى نو كه يوه كلمه ټكي ولري او بله يې ونه لري پروا نشته لكه محرم او “مجرم” چي سره راوړه شي عبدالقادر وايي :
چي نوم ئې وشي د محـــرمۍ
خوب به په څه كا د بېغــــمۍ
په يوه ټكي محرم مجرم شي
وېره دي كاندي د مـــجرمۍ

(6) اشتقاق :
بل د لفظي صنايعو څخه دى چي ويونكى داسي الفاظ استعمال كړي چي له يوه اصله څخه مشتق وي لكه حنان چي وايي :
كه په تور د تورو زلفو تور شم څه شو
د تور بخت له تورو زلفو آشنايي ده
او يا په نظر كي داسي ښكاره شي چي له يوه اصله دي مګر نه وي لكه خوشحال خان چي وايي :
هيچري د شولــــــــــــــــــــــــــــــــــــو د سړى بركت نه وي
شل شي شول شي شوم شي چي همېش شولې كرينه

(7) مقلوب :
مقلوب يعني اوښتى دا عموماً پر دوه ډوله دى :

لومړى مقلوب بعض :
چي په نظم يا نثر كي د كلمو بعضې حروف سره واوړي شمس الدين وايي :
كه څه وايم د دلبر له تورو زلفو
د سواده مي په سر كي ده سودا

دوهم مقلوب كُل :
چي ټوله كلمه سره اړولې شوې وي. لكه عبدالقادر خان چي وايي:
د دوران له انقلا به لا بقا شي
اعتماد به دانا څه په دا اقبال كا

(8) تضمين :
تضمين دادى چي يو شاعر يا ليكونكى د بل شاعر يا ليكونكي يوه مصرع يا جمله دخپل شعر په ضمن كي راوړي مګر په دې شرط چي د سند او مثال په ډول وي نه دغلا په توګه، مثلاً حميد وايي :
دا شرف د عاشقۍ نه دى نو څه دى
چي سينه شوه د حميد دكان د مشكو
حنان شاعر دده وروستنۍ مصرع تضمين كړې وايي :
د حنان سينه نوخطو تور سكاره كړه
كه “سينه وه د حميد دكان د مشكو
(9) اعنات يا “لزوم ما لايلزم”
دادى چي شاعر يو غير لازم شى پر ځان لازم وګڼي يعني كه دهغه التزامه صرف نظر وشي هيڅ عيب نه وي مثلاً عبدالعظيم شاعر دلاندي بيتونو په آخر كي ” زلزله، غلغله، ولوله، سلسله” يا نور راوړي چي دوه لامه ئې لازم كړي مګر كه ئې پر ځاى ” فيصله، مرحله، ناله” يا نور راوړي واى څه عيب نه وْ بيتونه ئې دادى :
نن مي ګډه په صورت بيا زلزلــــــه ده
راپسې د مفسدانو غُلغُلـــــــــــــــــــه ده
ما وې نن خو به مي پرېږدى پر قراره
پرون ټوله ورځ مي كړې ولولــــــــه ده
دا دُر نه دي چي په مخ ځمــا ځليږي
دا ځما د سپينو اوښو سلسلــــــــه ده

(10) حذف :
بل صنعت حذف دى چي شاعر له خپله كلامه يو يادوه حرفه وغورځوي لكه عبدالقادر خان چي وايي :
هومري اور پكښي بليږي ايرې نه شوې
بلا سخت يې د عاشق ننه لړمــــــــــــــونه
ننه په اصل كي “دننه” دى ، دال حذف شويدى.

(11) رقطا :
رقطا داسي صنعت دى چي په نظم كي يو حرف منقوط يعني نقطه دار او بل غير منقوط وي. مثلاً خوشحال خان وايي :
زه زاير يم ځان ستا تر تل تــــــــــــــــــــل
تر تا ځگر شم ځان ډېر ښه ئې تــــــــــر بل
يو په مثل ته ښايسته يې د جونو خانه
تابه ستايم تا به ستايم يو په شـــــــــــل
ته جانا تل تازه تر تر نستـــــــــــــــــــــرنه
زه زهير خسته جليا يم تـــــــــــــــر بلبل
( په پورته بيتو كي په پخوانۍ املاء (ځ) په دوو ټكو هم ليكله كېدله)

(12) خيفا :
دا صنعت داسى دى چي يوه كلمه يا يو څو توري منقوط او بله كلمه يا دتورو په شمار غير منقوط وي خوشحال خان وايي :
نن ما خپل ګڼي له طــــــــنزه
ما خو نه زده هونبره فـــــــن
بختور مي يې نوم كښېښ
لا كه نه شي دروغجـــــــــــن
څڼي تا وكا چين يې ګورم
شي بنده درته ختــــــــــــــــن
( په پورته لومړى بيت كي دوره توري منقوط او دوه غير منقوط دى په دوهم بيت كي درې توري منقوط او درې غير منقوط، په دريم بيت كي څلور توري منقوط او څلور غير منقوط دي)

(13) رد المطلع :
دادى چي د لومړى بيت يوه مصرع د غزل په آخر كي تكرار كړي عبدالقادر خان وايي :

خو همدا عبدالقادر ته بيا بيا وايه
” يوه زړه لره يوه مينه كافي ده”

(14) رد العجز على الصدر :
صدر د شعر او عجز ئې پاى دى، دا صنعت داسي دى چي د شعر صدر په آخر كي تكرار كړي، رحمان بابا وايي :
سر زما، سامان زما، جار شه تر جانان زما
جارشه تر جانان زما، سر زما، سامان زما
دا صنعت ډېر قسمونه لري كله داسي كيږي چي د لومړى بيت عجز ئې ددوهم بيت په صدر كي راوړه شي او د غزلي تر پايه پوري همداسي وي دا قسم ډېر لږ دي، خوشحال خان وايي :

همدا شان د غزلي تر پايه پوري …

(15) الملمع :
الملمع هغه دى چي يوه مصرع پښتو او بله عربي وي، شمس الدين وايي :
كه داخل مي په روضه كښي د رضوان كا
لعمري لا يطيب العيش لـــــــــــــــــــــــولاك
خوبرويان كه د جهان شي راته جمــــــــــع
فوالله لست انظير عنك ســـــــــــــــــــواك

(16) ذوالقافيتين :
ذوالقافيتين دا دى چي په نظم كي دوې قافيې څنګ پر څنګ راوړه شي، مثلاً عبدالقادر خان وايي :
كه ورڅه نه دى چي مريي ستا نومـــم
بس دى وماته چيري له تا درومـــــــــم
ته به زما غوندي مريونه ډېر مومـــې
كله به تا غوندي څښتن زه بيا مومم

(17) ذوالقافيتين مع الحاجب :
چي رديف د دوو قافيو په مينځ كي راوړه شي،مثلاً عبدالقادر وايي :
مين را ياد شو دتا له رنــــــــــــــګه
كه يو درنګ كښيني زما له څنكه
كه آشنا نه يې د آشنا مثال لـــــري
جار شم قربان شم تر تا ملنګـــــــه

(18) ذولسانين :
چي نظم په دوو يا ډېرو ژبو راوړه شي، لكه خوشحال خان وايي :

افغان بچه شوخي، هرګز په عاشق بانـــــــــــــــدي
لطفي نكني رحمى، دا هم كله څوك كانــــــــدي
يك لحظه بيا بنشين ما خوښ په ښه خندا كړه
قربان سرت ګردم چي نورو وته خانـــــــــــــــــــدي

(19) غير منقوط :
دا داسي صنعت دى چي په شعر كي بې ټكو الفاظ استعمال شي، لكه د شمس الدين دا بيتونه :

خوشحال خان وايي :
د دلدار هوا دار له درد او دوكه دما دم د آه سرد سره راوا كا
درومه درومه ګيله مه كوه له درده كله كله درد هم مراد اداء كا

(20) منقوط :
منقوط هغه دى چي په شعر كي ټول نقطه دار توري راوړه شي، لكه خوشحال چي وايي :
ښې ښې شپې شي ځيني پيښـي
غېږ په غېږ شي شفت ځبيښي
څښي څښي ښيښي تشــــــېږي
نن بشي بخښني ، ښي _ ښي

(21) مقطوع :
مقطوع دادى چي د شعر ټول توري سره بيل ئې مثلاً خوشحال وايي :

دل آزاري ! م دى څ ل رب ډار دى
زړون م آزاروه روى ددا دار دى
ت چ پ ژاړې زار زار ژړا دي اروم
دادي واړه درد او دوك زړه دي آزار دى
چ اول دي د زړه داغ وت آرزو وه (5)
اوس ور دروم زړه دي ښ ش چ داغ دار دى

(22) موصل :
موصل دادى چي د شعر ټول حروف سره ونښلي، او دا درې قسمه دى : لومړى دادى چي د شعر توري سره ونښلي لكه خوشحال خان چي وايي :

پورته دوه بيته منقوط هم دي، د موصل دوهم قسم دادى چي دوه توري سره نښلي، لكه د خوشحال دا بيتونه :
مخ په مخ شه ماته خانده چي خاطـــــــر مي
هوسي شي په خوښۍ شي هم بې غــــــــــــم
ګل، مل چي مخ په مه شي په خوښۍ شي
طوطا كله ګويا يي كا بې موســـــــــــــــــــــم

د مرصل دريم قسم درې حرفي دى _ لكه دا بيتونه :
ځيني خپل جيش، لښكر، حشم كسي
ځيني خپل لعل، ګوهر، نعم كســــــــي
ځيني خپل علم، هنر، قلم كســـــــــــــي
ځيني خټك، هغه، صنم ، كســـــــــــي

(23) لغز :
لغز په پښتو كيسۍ يا دوړۍ بولي چي په پارسي ورته چيستان وايي دا هغسي دى چي يو پوښتنه وكي د يو شى نښاني ووايي او له مخاطبه د هغه شى د نومو پوښتنه وكړي. دكيسۍ مثالونه په پښتو كي ډير دي.

(24) معما :
معما داده چي د معشوق يا بل شي نوم په بيت كي پټ او په رمز كي راوړي، نو كه د تصحيف دلاري وي كه د قلب او يا حساب او يا تشبيه او نورو لارو، مګر په دې شرط چي له ښي طبع څخه بېخي ليري نه وي، اوږده اوږده ناوړه الفاظ پكښي نه وي لكه يونس چي د محمد (ص) په نامه معما ليكلي ده :
خم چي يونس واړاوه څڅوپكي ځينــــــي پريوت
هوښ له مدهوښ ورك كا ، اسم لوى وه د هغه