په امريكا او اروپا كي د نفتو را ايستل څنګه پيل شول؟

په اتلسمه او نولسمه ميلادي پېړۍ كي چي لاسي كارونه په ماشيني كارونو واوښتل نفتو او له هغو څخه ګټي اخيستني ته پاملرنه زياته سوه. په ۱۸۳۳ع.كال يوه امريكايي چي بنجمين سلي نومېدى څه اومه نفت په خپل ازميښت ځي كي تقطير كړل او وپوهېدى چي له دې اومو نفتو څخه كېداى سي سپك نفت تر لاسه سي څو په ډېوو كي وكارول سي. دغه مهال په فرانسه او المان كي د نفتي څراغونو په اختراع سره د دې مادې ارزښت نور هم څرګند سو او څنګه چي امريكايانو هم د دغو موادو زياتي زېرمي درلودې، د ځينو امريكايانو پام ور واوښت.

د نولسمي پېړۍ تر لومړۍ نيمايي پوري نفت او ګاز له مځكي څخه په ابتدايي بڼه را ايستل كېدل. بيا د ۱۸۵۹ ع.كال په شاوخوا كي امريكا، المان او كاناډا په يوه وخت كي په نسبتاً نوې بڼه د نفتو څهان وكيندل او د هغو را ايستل يې پيل كړل. اِډوين ل. ډريك (Edwin L. Drake) لومړنى سړى وو چي د پنسلوانيا د نفتو ستر څا يې په ساده توګه او د اوبو د څا غوندي وكيندى.

وروسته له دې چي له نفتو څخه ګټه اخيستنه پيل سوه هغو ته اړتيا او تقاضا زښته زياته سوه او مځكپوهانو د دې مادې د استخراج لپاره علمي لاري چاري ولټولې. په ۱۸۶۱ع.كال د امريكا د نفتو لومړنۍ بېړۍ اروپا ته ورسېده. بيا د پنځه دېرشو كالو په موده كي د دې هيواد نفت په ټوله نړۍ كي خرڅلاو ته وړاندي سول او تقريبا په هر كور كي چي ډېوه وه د امريكا په نفتو بلېده. د ۱۸۶۱ ع. كال په لومړيو كي نفتو تقريباً د ډبرو د سكرو ځاى ونيو او د دې سره سم د دې توري طلا د كشفولو او موندلو لپاره د امريكا او لوېديز د سترو ځواكونو تر منځ پراخ رقابت پيل سو. په بېلو بېلو هيوادونو كي يې ډول ډول فعاليتونه پر لار واچول او په دغو هيوادونو كي يې پر دغي حياتي مادې باندي په ولكې ټينګولو سره د دغو هيوادونو اقتصادي شريانونه په خپلو لاسونو كي ونيول. په دې توګه د نفتو ارزښت د اقتصادي ژوندانه د دوام لپاره په تېرو څو لسيزو كي نور هم څرګند سو.

ويل كيږي چي لومړى د نفتو د كشف او استخراج په هكله رقابت تر بل هر ځاى زيات په امريكا كي پيل سو. مختلفو اشخاصو د نفتو داسي څهان چي ډېر ژور نه وه كيندل او له هغو څخه را ايستل سوي نفت به يې په يو ډول كوچنيو چاڼ ځايونو كي تر تصفيه كولو وروسته خرڅول. د نفتو د استخراج او د هغو د چاڼ او لېږدولو كار ساده وو او ګټه يې هم لږ وه. خو په دغه حال كي د نفتو د چاڼ ځايونو د څښتنانو تر منځ رقابت دونه شديد سو چي د نفتو بيه ډېره را ولوېده او د دې كار ګټه بېخي لږ سوه. ځكه نو بايد په دې كار كي بدلونونه راوستل سوي واى. دغه اند د نفتي ټرسټونو او كارټلونو جوړولو ته لار اواره كړه. ( ټرسټ (Trust): د څو يو له بله ورته كاركوونكو تجارتي يا صنعتي كمپنيو اتحاد او هغه ګډ كار وبارته وايي چي انحصار را منځته كړي. كارټل (Cartel): د رقابت د مخنيوي لپاره د څو شركتونو اتحاديې ته وايي).

په ۱۸۶۳ع.كال جان ډي. راكفلير(John D. Rockefeller) چي د يوه سوادګريز شركت منشي وو د موريك بي. كلارك (Maurice B. Clark) او سامويل انډراوز (Samuel Andrews) سره يو تجارتي شركت جوړ كړ، چي بيا دغه شركت د نفتو په كار وبار بوخت سو او د سټنډرډ آيل كمپني اينډ ټرسټ (Standard Oil Company end Trust) په نامه د يوه لوى شركت په ايجادولو سره يې تر لسو كالو په لږ موده كي د نفتو زيات چاڼ ځايونه تر خپلي ولكې لاندي راوستل او د نفتو يوه نل ليكه يې هم وغځول. چي په دې ډول يې لومړنى نفتي ټرسټ رامنځته كړ.

د نفتو دغه نوي صنعت چي د امريكايانو لخوا رامنځته سو د انګرېزانو كوچنى صنعت چي د ځانګړو كاني ډبرو څخه د نفتو پر استخراج ولاړ وو له منځه يووړ او بيا د امريكايانو دغه صنعت دونه پياوړى سو چي د روسيې په بازارونو كي يې د هغه هيواد د نفتو سره سيالي كول. ان چي د روسيې په شمالي سيمو كي يې نفت د هغه هيواد تر نفتو ارزانه وړاندي كول. پاى د امريكا سټنډرډ آيل كمپني اينډ ټرسټ په داسي يوه شركت واوښت چي د نړۍ د نفتوسوداګري يې تقريباً په خپل ځان پوري منحصره كړه او په ټوله اروپا، امريكا، آسيا او آسټراليا كي يې د خپلي سوداګرۍ جال وغوړاوه. خو كله چي په روسيه، د انډونيزيا په ټاپوګانو او مكزيك كي د نفتو نوى صنعت رامنځته سو د سټنډرډ آيل كمپني اينډ ټرسټ د شركت پنځه ويشت كلن تجارت ته يې ستره ضربه وارده كړه او د دغه شركت ولكه او انحصار يې تر يوې پولي مات كړ. ځينو غير روسي كمپنيو د روسيې د نفتو استخراج ته ملاوتړل او د سټنډرډ آيل كمپني اينډ ټرسټ څخه يې د نفتو بازار ونيو. دغه راز د هالينډ او برتانيې دوونفتي كمپنيو(Royal Dutch /Shell Group) هم د انډونيزيا په ټاپوګانو كي د سټنډرډ امريكايي شركت مخه ونيول او د ليري ختيځ په بازارونو كي يې هم رقابت ورسره پيل كړ. دغه مختلط شركت په ۱۸۹۰ع.كال د هالينډ په پلازمېنه لاهه كي تاسيس سو او لومړى يې د انډونيزيا په سموترا او جاوا كي د نفتو په راايستلو او چاڼولو پيل وكړ. هالينډيانو او برتانويانو د ډيټر ډينګ (Hendrix W.A. Deterring) تر مشرۍ لاندي د دغه مختلط شركت په جوړولو سره د امريكا د نوموړي شركت انحصار د شلمي پېړۍ په لومړيو لسو كالو كي محدود كړ. دغه راز د ماركوس سامويل) (Marcus Samuel په نامه د لندن يوه يهودي هم د حمل ونقل يو شركت تاسيس كړ او د امريكا د نوموړي شركت سره يې سيالي پيل كړه.

د نفتو ارزښت انګرېزان اړ كړل چي په هر ډول چي كولاى سي بايد د نړۍ د نفتو د زېرمو يوه برخه تر خپله ولكه لاندي راولي، څو د نفتو په چارو كي د امريكايانو لوړتيا را ټيټه كړاى سي. په دې لړ كي په منځني ختيځ كي د ايران پر تېلو باندي د انګرېزانو ولكه د دوى لومړى برى وو.