انتخاب وقت وهمخوانی آن با حالات، یکی از عوامل مهم در کامیابی دعوتگر ودرسهایی که می خواهد ارائه نماید شمرده می شود ونظر به اهمیت این مسأله در ابتدا روش پیامبر صلی الله علیه وسلم را در استفاده از عامل وقت در راه دعوت به سوی الله، ذکر نموده بعد از آن توضیح می دهیم که یک دعوتگرباید کدام روشها را برگزیند تا بر شنونده گان خود تأثیر گذاشته آنها را به حق دعوت وتعلیم دهد.

• به قلم: مرشد الحیالی
• ترجمه واختصار: سعدیه حفیظ

روشهای پیامبر در انتخاب وقت در دعوت:

این روشها را در نقاط ذیل ذکر می نماییم.

1: عدم طولانی کردن پند واندرز از ترس خستگی وملالت:
واین نکته ای است که پیامبر صلی الله علیه وسلم بر آن حریص بودند و ابن مسعود رضی الله عنه می فرماید که: « پیامبر صلی الله علیه وسلم برای مان در بعض ایام پند واندرز می داد تا دچار ملالت وخستگی نشویم».
از روش آن حضرت درس دادن در همه روزها نبود؛ زیرا دعوتش اشکال مختلف داشت؛ گاهی با سخن وگاهی دیگر با سلوک وگاهی با تقدیم الگوی نیک.

2: استفاده از یک واقعه ویا موقف جهت تعلیم وتربیت:
در حدیث براء بن عازب آمده است که گفته است:” همراه با پیامبر صلی الله علیه وسلم با جنازه یک انصاری بیرون شدیم تا آنکه بر سر قبر رسیدیم، پیامبر صلی الله علیه وسلم نشست وما هم در چهارسویش نشستیم مانند این که بر سرمان پرنده گان نشسته است، در دست ایشان شاخچه کوچکی بود که با آن روی زمین می زدند، سپس سرخویش را بلند نموده فرمود: از عذاب قبر به سوی الله متعال پناه بجویید… “

پند دادن بر سر قبرستان یکی از روشهایی بود که پیامبر صلی الله علیه وسلم گاه گاهی انجام می دادند.

در حدیث آمدن بازرگانان از بحرین ذکر گردیده: هنگامی که پیامبر صلی الله علیه وسلم حرص صحابه را در امتعه بازرگانان مشاهده کرد این حالت را جهت توجیه ونصیحت استفاده نمود و در خلال آن از ابتلای دنیا آنها را بر حذر و از فراخی وضع مادی مژده داد وفرمود: به شما مژده می دهم، امیدوار چیزی باشید که شما را خورسند می گرداند. سوگند به خدا که من از فقرتان هراس ندارم بلکه هراسم در حق شما از آن است که دنیا به سوی شما روی آورد چنانچه به سوی کسانی روی آورد که قبل از شما بودند، وچنان به سوی آن مسابقه وپیشی جویید که آنها جستند و همانطور شما را هلاک گرداند که آنها را هلاک گردانید.

3- طولانی کردن موعظه به سبب یک رویداد:
گاه پیامبر صلی الله علیه وسلم در موارد ضرورت پند واندرزهای طولانی نیز ارائه نموده اند. چنانچه گاهی یکی از پند های پیامبر صلی الله علیه وسلم در مورد بعضی از امور بزرگی که می فهمیدند امت اسلامی با آن روبرو خواهد شد، پندش به طور غیر عادی طولانی می گردید.

در صحیح مسلم از عمرو بن اخطب روایت است که گفت: پیامبر صلی الله علیه وسلم نماز فجر را برای مان اداء نمود و سپس بر فراز منبر بلند شد وتا نمازظهر برای مان سخنرانی نمودند. سپس از فراز منبر پایین آمده و نماز ظهر را برای مان امامت نمودند، بعد از آن دو باره بر بالای منبر بلند شد وتا فرا رسیدن نماز عصر برای مان خطبه دادند ،سپس از منبر پایین شده ونماز عصر را اداء نمود وسپس باز هم بر فراز منبر بلند شد و تا نماز شام سخنرانی کرد و (عمرو بن اخطب)گفت هیچ امری که بر ما واقع شدنی بود نگذاشت مگر آن که ما را در موردش آگاه ساخت،هرکه دلش خواست آن را حفظ کرد وهرکه خواست آن را به فراموشی سپرد وگفت: پس ما هم دانستیم و حفظ نمودیم».

4- روی آوردن به پند وموعظه در وقت نشاط و خرسندی شنونده گان و ترک آن در وقت دل مشغولی شان:
هنگامی که پیامبر صلی الله علیه وسلم یارانش را می دید که به سخنان وی کمتر گوش می دهند و رغبت شان به سوی خانواده های شان بیشتر است به آنها دستور می داد که از مجلسش بیرون شده به سوی خانواده های خویش بر گردند. از ابو سلیمان مالک بن حوریث رضی الله عنه روایت است که فرمود: ما در حالی که جوانان هم سن وسالی بودیم به نزد پیامبر صلی الله علیه وسلم آمدیم و نزدیک به بیست شب در نزد ایشان پاییدیم و پیامبر صلی الله علیه وسلم مرد مهربان و نرمدلی بود و گمان کرد که ما به خانواده های خویش اشتیاق بسیار پیدا کرده ایم، از ما در مورد خانواده های مان پرسید و برایش اطلاع دادیم، برایمان فرمود: به سوی خانواده های خویش برگردید و دین را برای ایشان بیاموزانید و با آنها رفتار نیکو نمایید، وفلان نماز را درفلان وقت اداء کنید و فلان نماز را در فلان وقت، هنگامی که وقت نماز فرا می رسد یکی از شما اذان بگوید و بزرگ سالترین تان پیش نمازی(امامت) تان را به عهده گیرد».

5- مناسب بودن سخن به اقتضای حال:
پند واندرزهای پیامبر صلی الله علیه وسلم وانتخاب مثالها از طرف ایشان در تطابق کامل به اقتضای حال می بود که تأثیر به سزایی را بر مدعوین در حالت خوشی وغم و دیگر حالات عام بر جای می گذاشت .

6- متوجه نمودن دیدگاهها به تفکر و تدبر:
پیامبر صلی الله علیه وسلم عامل وقت را یک فرصت خوب جهت متوجه نمودن عقلها به تدبر در مورد خلقت الله وعجایب قدرتش می دانست. مانند آفتابگرفتگی ومهتابگرفتگی، وزیدن باد و….

چنانچه زمانی که آفتابگرفتگی روی داد پیامبر صلی الله علیه وسلم فرمود: آفتاب و مهتاب دو نشانه از نشانه های الهی اند که با مرگ کسی گرفته نمی شوند؛ اما به واسطه آن الله بنده های خود را می ترساند.

7- بهترین وقت برای قبول پند واندرز همان اوقاتی است که قلب به سوی پروردگارش روی میاورد:

به ویژه بعد از نماز فجر، چنانچه از ابو نجیح ارباز بن ساریه روایت است که گفت: پیامبر خدا صلی الله علیه وسلم چنان موعظه کرد که از آن دلها در ترس فرو رفتند و از چشمها اشک جاری گردید، ما گفتیم: ای رسول خدا! گویی این پندگفتن نوعی خدا حافظی است، پس ما راسفارش کن، فرمود: شما را به ترس از خداوند عزوجل وفرمان برداری سفارش می کنم، هرچند یک برده بر شما حکومت می کرد؛ زیرا کسی از شما که ( پس از من) زندگی کند اختلافات فراوانی را مشاهده خواهد کرد پس سنت من وسنت خلفای راشدین هدایت یافته را بر خود لازم گردانید وبا دندان آن را محکم گیرید وسخت از ایجاد امور تازه بپرهیزید چراکه هر امر تازه ای بدعت است وهر بدعتی گمراهی».

این موعظه بعد از نماز صبح بود واین وقتی است که نفسها از مصروفیتها ونگرانی ها دور می باشد.

8- تشویق به عمل نیک دراوقات و مناسبتهای شناخته شده:

مانند روزه دهم محرم، رمضان، شوال، ذوالحجه، نماز استسقاء، وآنچه از این حالات نیازمند پند واندرز اند.

9- اصرار بر توبه در هنگام نزع(جدا شدن روح از بدن):

وآن لحظه انتقال انسان به دنیای جدید می باشد؛ لحظه ای که در آن مصیر وسرنوشت نهایی انسان تعیین می گردد. از انس بن مالک رضی الله عنه روایت است که پسری یهودی پیامبر صلی الله علیه وسلم را خدمت می نمود، زمانی که بیمار شد پیامبر صلی الله علیه وسلم به عیادتش آمد وبر بالای سرش نشست وبرایش گفت: مسلمان شو، پسر به سوی پدرش که در نزدش بود نگریست، پدر برایش گفت: از ابو القاسم اطاعت نما، پس مسلمان شد، سپس پیامبر صلی الله علیه وسلم بیرون شد در حالی که می گفت: سپاس خدایی را که او را از آتش دوزخ نجات بخشید».

در واقع دعوت رسول بزرگ اسلام انقلاب عجیبی را در کیان انسان به وجود آورد وبه برکت وسائل فعال وکامیابی که در اختیار داشت از آن در راستای دعوت به سوی خداوند استفاده می نمود ، طوری که انسان شیفته دنیا ودوستدار آن که به خاطرش می مرد وزندگی می کرد وجز غریزه وشکم به چیزی فراتر فکر نمی کرد به انسانی مبدل گردید که می اندیشید و نگاه خود را به سوی جهان فراخ وگسترده به جولان می آورد حتی تا ماورای آن، یعنی نگاه به نعمتهای آخرت ولذتهای بی انتهای آن. وهم وغم دعوت وجهاد در راه الله را با بیرون نمودن آنچه از بشر در اطرافش است از ظلم بندگان به عدل ومساوات اسلام، واز عبادت سنگ وانسان به عبادت ذاتی لايزال حمل می نمود.

آنچه از صحابه روایت می گردد و تاریخ ازتفسیر آن عاجز می باشد چیزی جز فضل ایمان وتربیت واقعی که از مربی اول وآموزگار بزرگوار اسلام حضرت محمد صلی الله علیه وسلم فرا گرفته بودند، نبوده است.

آنچه که بر دعوتگر مراعات آن لازم است:
دعوتگر باید عامل وقت را مراعات نماید تا سبب کامیابی اش در ارائه پند واندرز گردد ودر غیر آن نفسها از گوش دادن به او خسته و پرملال خواهند شد، و از آن جمله است:

باید بداند که هروقت برای پند واندرز مردم مناسب نیست. لازم است که حالات زمانی و روانی مدعوین را در نظر داشته باشد.

باید متوجه چهره شنوندگان واندازه آماده گی شان برای شنیدن واخذ باشد و در صورت ظهور ملالت وخستگی در آنها از حکمت آن است که پند واندرز دهی خود را متوقف گرداند.

بهترین سخن آن است که کوتاه وجامع باشد. باید دانست که توانمندی ذهن انسان برای شنیدن و درک آن محدود می باشد وعادتا قدرت ترکیز شنونده گان بعد از 15دقیقه رو به کاهش گذاشته پراکندگی ذهنی آغاز می گردد. پس دعوتگر باید دقیق، حساب شده وداخل موضوع سخن بگوید واز حاشیه روی اجتناب نماید.
دعوتگر باید خود را بر خواندن وتدبر کردن در سیرت پیامبر صلی الله علیه وسلم وروش پند دادن ایشان برای مردم عادت دهد تا در دعوت خویش با بصیرت وآگاهی کامل به پیش رود. واز سوی دیگر از تجارب دیگران در راستای دعوت وتربیت استفاده نماید تا بر ذخیره معلومات دعوتی خویش بیفزاید.

چه خوب گفته اند: حکمت عبارت است از انجام دادن آن چه که لازم است انجام دهی، به گونه ای که لازم است انجام دهی و در وقتی که لازم است انجام دهی.