نقش تربیتی معلم
نقش تربیتی معلم در توجیه شاگردان به آراسته شدن به اخلاق پسندیده و عمل به آن، بر کسی پوشیده نیست؛ لذا این مختصر را تحت عنوان ( نقش تربیتی معلم) تهیه نمودم که سه محور را احتواء می کند.
محور اول: اخلاق معلم مسلمان
محور دوم: رابطه معلم و شاگرد
محور سوم: میدان های فعالیت معلم تربیتی
نوشته: علي بن عبدالعزيز الراجحي
ترجمه و تصرف: عبدالخالق احسان
بدون تردید، این محور ها تأثیر شگرفی در بنای جامعه تربیتی نیکو و مفید خواهد داشت؛ چون معلم تأثیر مستقیمی در ساختن شخصیت شاگردان بر مبنای اساسات قوی و مؤثر اخلاقی دارد؛ زیرا شاگردان ثمره ی تلاش های مفید و مضر معلم می باشند. امیدوارم الله متعال این مختصر را در جمله حسناتم قرار داده و در بنای جامعه اسلامی سهیم گرداند تا خیر و فلاح و عزتی را برای این امت به ارمغان آورد. و برای همگان علم نافع و عمل صالح را از بارگاه الله متعال تمنا دارم.
محور اول: اخلاق تربیتی معلم:
مهمترین اخلاق و صفاتی که مناسب است معلم مسلمان، به آن متصف گردد، قرار آتی خدمت تقدیم می گردد.
1. اخلاص برای الله متعال:
این از اخلاقیاتی است که برای معلم می زیبد؛ چون اخلاص اساس و زیربنای اعمال و اقوال می باشد که تمام اعمال را از شائبه های ریاء و خود نمایی و توصیف و تشکر دیگران، آزاد می سازد؛ زیرا تمام فعالیت های معلم فقط بخاطر رضای الله متعال می باشد. درحدیثی که حضرت عمر رضی الله عنه روایت نموده، پیامبر صلی الله علیه وسلم می فرمایند: ( إنما الأعمال بالنيات ، وإنما لكل امرئ ما نوى، فمن كانت هجرته إلى الله ورسوله فهجرته إلى الله ورسوله، ومن كانت هجرته لدنيا يصيبها أو امرأة ينكحها ، فهجرته إلى ما هاجر إليه ) (متفق عليه). همانا ثواب اعمال به نيت بستگي دارد و هر کس نتيجهء نيت خود را درميابد، پس کسي که هجرت او بسوي خدا و رسول او است ثواب هجرت بسوي خدا ورسولش را در مي يابد و کسي که هجرتش بسوي دنيا باشد بآن ميرسد يا هجرت او براي ازدواج با زني باشد، پس هجرت او بسوي چيزيست که براي رسيدن به آن هجرت نموده است. لذا برای معلم بایسته است که این خلق ازشمند را در نفس خود نهادینه سازد و تمام فعالیت ها را بخاطر رضای خداوند انجام داده و خواهان اجز و پاداش از الله متعال باشد. اگر بعد از اخلاص و طلب رضای خداوند، کسانی دیگری هم به ستایش و توصیف او بپردازند، این از فضل و احسان خداوند متعال می باشد. پس بر معلم دعوتگر لازم است که نیت خویش را بازنگری نموده و در تمام کارهایش رضایت الله متعال را بطلبد تا نزد الله متعال مقبول بوده و بین شاگردان از محبوبیت و تأثیر گزاری بر خوردار باشد.
2. الگوی پسندیده:
از ویژگی های معلم است که در مقابل دیگران بویژه نزد شاگردان به حیث الگوی نیکو تبارز نماید و تمام مظاهر الگو بودن را در زندگی خویش بوجود آورد. یکی از مظاهر برازنده الگو بودن، مطابقت گفتار و کردار می باشد، الله متعال می فرماید: ( يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ مَا لا تَفْعَلُونَ * كَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللَّهِ أَنْ تَقُولُوا مَا لا تَفْعَلُونَ) (سورة الصف الآيتان 3،2) اي مؤمنان ! چرا سخني ( به ديگران ) مي گوئيد كه خودتان برابر آن عمل نمي كنيد؟ گر سخني را بگوئيد و خودتان برابر آن عمل نكنيد، موجب كينه و خشم عظيم خدا مي گردد. مطابقت گفتار و کردار به سرعت مورد اجابت قرار می گیرد. معلم خیلی به التزام به این خلق نیازمند است؛ زیرا او الگوی است که به او اقتداء می شود و معلم باید در اخلاق و آداب و مظاهر زندگی به رسول الله صلی الله علیه وسلم تأسی بجوید تا شاگردان و همکاران به او تأسی بجویند. معلم باید به آن چه از آداب و اخلاق و دیگر امور به شاگردان تعلیم می دهد، عمل نماید و همیشه شاگرد را به آغاز به بسم الله، بیان حوقله ( گفتن: انا لله انا الیه راجعون) در وقت بروز مشکلات، بیان شکر و قدردانی قولی وعملی موقع سرور و خوشحالی، بیان ( سبحان الله) در وقت وقوع حادثه ناگهانی، گفتن: الله اکبر وقت بروز حادثه شگفت انگیز؛ عادت دهد و این موارد و تمام موضوعات ضروری دیگر را نزد شاگرد زیاد تکرار کند تا در نفوس شاگردان نهادینه گردد. او شاگرد را وادار سازد تا این مفاهیم و ارزش ها را بیاموزد. شاگرد باید الفاظ قرآنی و عبارات نبوی را در سخنان معلمش به چشم سر ببیند. سلام گفتن از بزرگترین اموری می باشد که باید شاگرد آن را بیاموزد، رسول الله صلی الله علیه وسلم می فرماید: ( أَوَلا أَدُلُّكُمْ عَلَى شَيْءٍ إِذَا فَعَلْتُمُوهُ تَحَابَبْتُمْ أَفْشُوا السَّلامَ بَيْنَكُمْ .. ) (رواه مسلم) . آيا شما را به کاري راهنمائي نکنم که چون آن را عملي کنيد با هم محبت و دوستي مي نمائيد؟ سلام را در ميان تان پخش کنيد.
3. صداقت و وفا به وعده:
آراسته شدن معلم مسلمان به صفت صداقت و راستی از مهمترین صفاتی است که باید معلم به آن متصف گردد؛ چون وظیفه اش این را تقاضا دارد. خداوند راستگویان را ستوده و مومنین را تشویق نموده که با صادقین باشند. (يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَكُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ) (سورة التوبة آية 119) اي مؤمنان ! از خدا بترسيد و همگام با راستان باشيد. و رسول الله صلی الله علیه وسلم ارشاد فرمودند که صداقت انسان را به طرف بهشت رهنمون می گردد؛ چنانچه از عبدالله بن مسعود روایت است که رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمودند: ( إن الصدق يهدي إلى البر، وإن البر يهدي إلى الجنة، وإن الرجل ليصدق ويتحرى الصدق حتى يكتب عند الله صديقاً، وإن الكذب يهدي إلى الفجور، وإن الفجور يهدي إلى النار، وإن الرجل ليكذب ويتحرى الكذب حتى يكتب عند الله كذاباً ) (متفق عليه) پيامبر صلي الله عليه وسلم فرمودند: همانا راستي انسان را بسوي نيکوکاري رهنمائي مي کند، و نيکو کاري انسان را به بهشت رهنمون مي گردد، و همانا شخص راست مي گويد تا اينکه در نزد خداوند بسيار راستگو و صديق نوشته مي شود. دروغ انسان را به معاصي و گناهان سوق مي دهد و گناهان انسان را بسوي دوزخ مي کشاند. شخص همانا دروغ مي گويد تا که در پيشگاه خداوند کذاب و بسيار دروغگو نوشته مي شود. اگر به سیرت رسول اکرم صلی الله علیه وسلم بیندیشیم درمیابیم که رسول الله صلی الله علیه وسلم به صادق امین شهرت داشتند، اتصاف پیامبر به این صفت، تاثیری شگرفی به مسلمان شدن تعدادی زیادی از مشرکین داشت؛ لذا معلم به آراسته شدن به این صفت از دیگران سزاوارتر می باشد؛ چون ثمره صداقت و ایجاد اعتماد بوده و احترام شاگردان را بر می انگیزاند و نقش او را در فعالیت هایش برجسته می سازد و باید صداقت معلم در ادای مسوولتیش تبارز نماید، ادای صادقانه مسوولیت است که شاگردان به برخی حقایق و باور های راستین نایل می گردند. اگر معلم به صفت راستی آراسته نباشد، برای شاگردان معلومات ناقص و نیم بندی را انتقال می دهد، حقایقی که مغایر چهره ظاهری معلم اند و به تجارب تربیتی غیرواقعی روبرو می گردند و خیلی محتمل است که این گونه معلمی مورد بی توجهی قرار گیرد . صداقت تاجی است بر سر معلم که هرگاه آن را گم کند، اعتماد مردم را به علمش گم می کند و آن چه را که سبب میلان شاگردان به سوی او بود از دست داده است؛ چون شاگرد غالباً هر آن چه معلم بگوید، می پذیرد؛ لهذا صداقت خلق بزرگی است که باید معلم آن را در وجود شاگردانش بکارد و باید همیشه گفتار و کردارش با هم مطابقت داشته باشند، حتی در مزاح و شوخ طبعی با تأسی به رسول الله صلی الله علیه وسلم جز حق نگوید. معلم باید از دروغ گفتن در مقابل شاگردان برحذر باشد؛ اگر چه به صورت مزاح بوده یا قابل تأویل باشد؛ لذا اگر برای شان چیزی را وعده کرد باید به وعده اش وفا کند؛ چون شاگردان دروغ را می دانند؛ اگر چه در مقابل معلم چیزی نگویند.
4. تواضح و فروتنی:
چقدر دلنشین است این خلق پسندیده و صفت عالی که به اجلال و هیبت دارنده اش می افزاید. معلم مسلمان خیلی نیاز شدیدی به آراسته شدن به این صفت دارد؛ چون درین صفت اقتداء به سردارپیامبران تحقق میابد و ارزش و مقام معلم بلند می رود؛ چنانچه رسول الله صلی الله علیه وسلم می فرمایند: (ما نقصت صدقة من مال وما زاد الله عبدا بعفو إلا عزاً وما تواضع أحد لله إلا رفعه الله) (رواه مسلم) هيچ صدقه مال را کم نساخت، و خدا هيچ بنده اي را به عفو جز عزت نيفزود، و هيچکس براي خدا فروتني نکرد، مگر اينکه خداوند او را بلند مرتبه نمود. لذا معلم به تواضع مطلوب نیازمند است و باید این صفت برای معلم نهادینه شود؛ چون عمل توجیهی نیاز به ارتباط و نزدیکی به شاگردان دارد تا در طرح سوالات و مشکلات شان دچار حرج نشوند؛ چراکه نفس انسانی با انسان متکبر و مغرور انس نمی گیرد؛ رسول الله صلی الله علیه وسلم درین خصوص میفرمایند: (إن الله أوحى إلى أن تواضعوا حتى لا يفخر أحد على أحد ، ولا يبغي أحد على أحد ) (رواه مسلم ) خداوند بر من وحي فرستاد که با همديگر فروتني کنيد، تا کسي بر ديگري فخر نفروشد و يکي بر ديگري سرکشي نکند. الله متعالى می فرماید: (وَاخْفِضْ جَنَاحَكَ لِمَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ) (سورة الشعراء آية 215) و براي مؤمنان بال ( مهرباني ) خود را بگستران ( كه پشتيبان حق و حقيقتند ). معلم باید به شاگردانش مهربان باشد؛ اما با حفظ نیرومندی و قوت شخصتی اش و بدون لاف زدن و ستم و نکوهش احساسات دیگران. از ضررهای تکبر و عدم تواضع که متأسفانه برخی معلمان به آن دچار اند؛ انکار حق و عدم تسلیم شدن در برابر آن و غرور به سبب داشتن علم و آگهی و نرسیدن به اهداف فعالیت تعلیمی و تربیتی می باشد.
5. حسن سلوک:
تردیدی نیست که سخن نیکو و عبارت حسنه تأثیر فعالی بر نفوس، الفت قلبها، دورساختن حقد و کینه از دلها دارد. لذا تعبیراتی که از زبان معلم بیرون می شود؛ تأثیرات مثبت و منفی را بر وضعیت شاگرد میگذارد؛ چون خوشرویی و چهره بشاش باعث راحتی نفس و انس به طرف مقابل می گردد. و خلاف آن انسان را متنفر ساخته و نا آشنا می سازد. پیامبر صلی الله علیه وسلم پاکترین مردم از لحاظ روحی و نفسانی بوده و دارایی بزرگترین خلق انسانی بودند؛ چنانچه الله متعال در مورد شان می فرماید: ( وَإِنَّكَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِيمٍ ) (سورة القلم آية 4) تو داراي خوي سترگ ( يعني صفات پسنديده و افعال حميده ) هستي . رسول الله سخت دل و خشک طبع نبوده؛ بلکه خوش طبع و مهربان و نرمخو به امتش بودند؛ خداوند متعال می فرماید: (فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنْتَ فَظّاً غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ ) (سور آل عمران آية 159) از پرتو رحمت الهي است كه تو با آنان ( كه سر از خطّ فرمان كشيده بودند ) نرمش نمودي . و اگر درشتخوي و سنگ دل بودي از پيرامون تو پراكنده مي شدند .
6. عدالت و مساوات:
از صفاتی که باید معلم مسلمان به آن متصف گردد، این دو صفت می باشد. الله متعال میفرماید: (إن الله يأمر بالعدل والإحسان وإيتآي ذي القربى وينهى عن الفحشاء والمنكر والبغي لعلكم تذكرون ) (سورة النحل90) خداوند به دادگري، و نيكوكاري، و نيز بخشش به نزديكان دستور مي دهد، و از ارتكاب گناهان بزرگ ( چون شرك و زنا )، و انجام كارهاي ناشايست ( ناسازگار با فطرت و عقل سليم ) ، و دست درازي و ستمگري نهي مي كند . خداوند شما را اندرز مي دهد تا اين كه پند گيريد ( و با رعايت اصول سه گانه عدل و احسان و ايتاء ذي القربي ، و مبارزه با انحرافات سه گانه فحشاء و منكر و بغي ، دنيائي آباد و آرام و خالي از هرگونه بدبختي و تباهي بسازيد ). عدلی که خداوند امر نموده است، شامل عدل در برخورد با مردم و اجرای عادلانه امور می باشد و عدل از جمله خواسته های اصلی زندگی مسالت آمیز می باشد. عدل در عمل معلم در تعامل مساویانه اش از گفتار و کردار تبلور میابد، نباید هیچ کس را بردیگری نظر به خویشاوندی، آشنایی یا هر دلیل دیگری، ترجیح دهد؛ چون این از جمله ستم های است که الله متعال از آن ناخشنود بوده و صاحبش را به عذاب دردناکی وعید داده است. اختلال درین میزان نزد معلم، یعنی وجود تمییز بین شاگردان سبب ایجاد پراکندگی، عدم هماهنگی، دشمنی و عداوت بین شاگردان و معلم می گردد.
7. شجاعت:
مقصود از شجاعت درین جا، شجاعت در بیان و اعتراف به خطا و اشتباه می باشد، گرچه این اعتراف به ضررش باشد؛ زیرا هیچ کس از خطا محفوظ نیست. به خداوند سوگند که این اعتراف عزت و مقام شخص را زیاد کرده و از مقامش چیزی را نمی کاهد و کسی که غیر از این را گمان کند، از مسیر حق منحرف گردیده است. معلم نظر به وظیفه اش در معرض این موقف ها قرار می گیرد، آیا معلم ما اگر اشتباهی کرد، اشتباهش را جبران می کند و به خطایش اعتراف می نماید؟؟؟
8. شکیبایی و فروکش خشم:
صبر و شکیبایی جایگاه خیلی بلندی است که جز دارندگان همت های عالی و نفوس تزکیه شده، به آن رسیده نمی توانند. خشم وغضب کودتای نفسانی است که انسان خشمگین ارزش خود را فراموش می نماید و سنجش ارزش نزد او دگرگون می گردد و نمی تواند بین حق و باطل فرقی قایل شود؛ چون این خصلت ناستوده می باشد. آراسته بودن معلم به این خلق بخاطری خیلی مهم است که معلم با افرادی تعامل دارد که طبیعت و اندیشه های شان از هم متفاوت است، برخی لایق و برخی ضعیف اند. باید متوجه بود که رسیدن به این خلق نیکو، آسان نیست؛ بلکه باید معلم محترم آن را زیاد تمرین و ممارست نماید تا به آن عادت کرده و الفت بگیرد؛ زیرا نبود صبر، معلم را خیلی به حرج می اندازد، بویژه آنگاه که بی صبری در اثنای اجرای فعالیت هایش باشد. معلم با عقلیت های متفاوتی از لحاظ درک، اندیشه، پاسخگویی و … روبرو می باشد؛ لذا باید در مقابل پاسخ های شگفت انگیز و بر خورد های ناهمگون و سوال های بعضاً غیر منطقی، صبر داشته و با حوصله مندی قضایای مطروحه صنف را حل و فصل نماید؛ چون کنترول خشم نشانه قوت شخصیتی معلم است نه نشانه ضعف و سستی، بخصوص آنگاه که معلم توان اجرای خواسته اش را دارد. الگوی و قدوه معلم درین زمینه رسول الله صلی الله علیه وسلم می باشند که می فرمایند. (ليس الشديد بالصرعة ، إنما الشديد الذي يملك نفسه عند الغضب ) (متفق عليه). نيرومند کسي نيست که زياد کشتي بگيرد. نيرومند کسي است که در هنگام خشم بر خويش تسلط داشته باشد.
9. تشویق شاگردان:
الله متعال میفرماید: (وَلا تَنْسَوُا الْفَضْلَ بَيْنَكُمْ ) (سورة البقرة آية 237) و گذشت و نيكوكاري را در ميان خود فراموش مكنيد. معلم مسلمان باید روش های مناسب و در خور را در تشویق شاگردان اختیار نماید که تفاوت های فردی شاگردان را در نظر گرفته و حالات و وضعیت شاگردان مراعات گردد.
10. تعاون و همکاری:
الله متعال می فرماید: (وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى ) (سورة المائدة آية2) در راه نيكي و پرهيزگاري همديگر را ياري و پشتيباني نمائيد، و همديگر را در راه تجاوز و ستمكاري ياري و پشتيباني مكنيد. بر معلم مسلمان لازم است که برای همکاری و عمل جمعی، شاگردان را تشویق و ترغیب نماید. خود معلم باید همکار شاگردان بوده و برای پیشبرد درسها و رشد استعداد های شان تلاش نماید.
11. مشوره:
خداوند متعال می فرماید: (وشاورهم في الأمر ) (سورة آل عمران آية 159) در كارها با آنان مشورت و رايزني كن. مشوره اهمیت خیلی زیادی دارد؛ چون کار در فضای رابطه حسنه و الفت و محبت بین معلم و شاگردان انجام میابد و سبب تحقق آرامش و خشنودی و راحتی می گردد و منجر به پذیرش عمل مطلوب می گردد.
12. مسئولیت شناسی:
احساس مسئولیت و مسئولیت شناسی، منجر به ایثار و فداکاری و دوست داشتن دیگران می گردد، لذا این صفت معلم را به مراقبت و ملاحظه حالات کلی شاگرد و رهنمایی و عادت دادن به خوبی ها و تربیه سالم او، وادار می کند. برای معلم لازم است که مسئولیت خود را به صورت کامل بشناسد و خشم خداوند را نصب العین خویش قرار دهد که اگر کوتاهی نماید، الله متعال سزایش می دهد؛ چون پاسخگویی در روز محشر مشکل است و حسابدهی طاقت فرسا و وضعیت خیلی وحشتناک می باشد. اگر معلم در ادای وظیفه اش اهمال ورزد و شاگردان منحرف گردند و اساسات را منهدم کرده و سلوک بدی را بر گزینند؛ شاگرد و معلم هر دو بدبخت می شوند و گناه تمام تخلفات شاگرد بر دوش معلم انداخته می شود؛ چون معلم در پیشگاه الله متعال مسئول است، هر معلمی در مدرسه اش مسئول بوده و در مورد شاگردان از او پرسان خواهد شد.
13. مهربانی:
رحم و مهربانی برای شاگردان در میدان تربیتی از ویژگی های است که باید معلم به آنها آراسته گردد. جریر بن عبدالله روایت می کند که رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمودند: ( لايرحم الله من لايرحم الناس ) (رواه البخاري) . خداوند متعال به کسی که به مردم مهربان نباشد، مورد رحمت الله متعال قرار نمی گیرد.
14. خوش منظری:
خوش منظری این که معلم هیکل و قیافه مناسبی بدون تکلف و خودنمایی داشته و از مظاهر شهرت دوری جوید.
15. تقوا و پرهیزگاری:
معلم باید از خداوند متعال پروا نموده و اوامر الله متعال را انجام داده و از نواهی و منکرات اجتناب نماید و همیشه این آیه قرآنی را به یاد داشته باشد: ( يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقَاتِهِ ) (سورة آل عمران 102) اي كساني كه ايمان آورده ايد آن چنان كه بايد از خدا ترسيد از خدا بترسيد ( و با انجام واجبات و دوري از منهيّات گوهر تقوا را به دامان گيريد ). معلم باید برای آراسته شدن به زیورتقوا خیلی تلاش کند؛ چون اگر معلم به سلاح تقوا مسلح نبوده و در سلوک و تعاملاتش به منهج اسلام ملتزم نباشد، شاگرد دچار تناقض شده و این امر منجر به انحراف از مسیر درست و حق میگردد. معلم باید تقوا پیشه کرده و به تکمیل نصاب پایبند باشد، تقوا داشته و شاگردی را به شاگرد دیگر نظر به شناخت، محبت و خویشاوندی ترجیج نمی دهد، او از خدا می ترسد و با شاگردان بر مبنای قیافه و قبیله شان برخورد نمی کند، بلکه بر مبنای دینداری و التزام و زحمتکشی شان تعامل می نماید، معلم تقوا را پیشه خود ساخته و خیانت نمی کند که سوال را بفروشد و نمرات را دزدی کند، او ارزش و مقام علم را ضایع نمی سازد؛ چون وظیفه پیامبران را بر دوش گرفته است، پس چگونه برای خود حلال می داند که دینش را بخاطر متاع ناچیز دنیوی بفروشد.
16. عدم استعجال:
عجله نکردن محصول تلاش، مجاهدت، آموزاندن و دعوت توست، تو فقط یک کشاورزی که کشت می کند و اسباب روییدن را به کار می برد و نتیجه را به خداوند متعال می سپارد؛ لذا توقع نداشته باش که همه کشت های تو ثمر دهد؛ بلکه ممکن است از صد نفری که آموزش دادی و دعوت کردی، ده نفر هم نتیجه ندهد و شاید یک نفر به مسیر هدایت رو آورد.( البته این به معنی نا امیدی نیست؛ چون رسیدن به نتیجه از وظایف ما نمی باشد و ما مکلف به اجرای وظیفه هستیم)
17. دانش کافی:
بر معلم لازم است که به مضمونی که عهده دار تدریس آن شده است، تسلط کامل داشته باشد؛ چون این امانت است و واجب می باشد که آن را به صورت کامل ادا نماید. باید از فراگیری علوم شرعی غفلت نکند؛ چون فراگیری علوم شرعی بر هر مسلمانی معلم باشد یا متعلم واجب است. معلم باید احکام شرعی و امور اساسی را که بر مسلمان واجب می باشد فراگرفته و به آنها عمل نماید؛ زیرا او مورد اعتماد و احترام می باشد و اگر به دانسته هایش عمل نکند از چشم ها افتاده و دیگر مورد توجه شاگردان قرار نخواهد گرفت.
محور دوم: روابط معلم و شاگردان
اهمیت ارتباطات بین ابنای بشر بر کسی پوشیده نیست، بخصوص در یک محل کاری؛ برای معلم ممکن نیست که کارهایش را ثمربخش سازد، مگر از طریق روابطی که نصوص شرعی برای ما هدایت می دهند؛ می بینیم که الله متعال پیامبرش صلی الله علیه وسلم را با این صفات ارتباطی فرستاده که به حیث اصول و زیربناهای ارتباطات در اسلام محسوب می گردد؛ چنانچه خداوند متعال پیامبر را این گونه می ستاید، ( فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنْتَ فَظّاً غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ ) (سورة آل عمران آية 159) از پرتو رحمت الهي است كه تو با آنان ( كه سر از خطّ فرمان كشيده بودند ) نرمش نمودي . و اگر درشتخوي و سنگ دل بودي از پيرامون تو پراكنده مي شدند . پس از آنان درگذر و برايشان طلب آمرزش نما و در كارها با آنان مشورت و رايزني كن. وقوله تعالى (وَإِنَّكَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِيمٍ) (سورة القلم آية 4) . تو داراي خوي سترگ ( يعني صفات پسنديده و افعال حميده ) هستي . و أبي هريرة رضي الله عنه روایت نموده اند که رسول الله صلى الله عليه وسلم فرمودند: (ليس الشديد بالصرعة إنما الشديد الذي يملك نفسه عند الغضب ) (متفق عليه ) نيرومند کسي نيست که زياد کشتي بگيرد. نيرومند کسي است که در هنگام خشم بر خويش تسلط داشته باشد.، و أنس رضى الله عنه روایت نموده که رسول الله صلى الله عليه وسلم فرمودند: (يسروا ولا تعسروا وبشروا ولا تنفروا) (متفق عليه ) . آسانگيري نموده و سختگيري نکنيد، و به مردم مژده دهيد و آن ها را گريزان مسازيد. و از جابر بن عبدالله رضي الله عنه روایت است که گفت: شنیدم که رسول الله صلى الله عليه وسلم می فرمودند: ( من يحرم الرفق يحرم الخير كله ) (رواه مسلم ). کسيکه از نرم رفتاري محروم ساخته شده باشد، در حقيقت از تمام خير محروم گشته است. اگر روابط معلم و شاگرد بر اساس محبت و احترام استوار باشد، منجر به نتایج ثمربخشی در کار و فعالیت می گردد و این نتیجه به ازدیاد همکاری و مشارکت در کار ها و فعالیت ها تبارز میابد. روابط برادری، کلمات تجملی نیست که برای دیگران گفته شود؛ بلکه این روابط نظر به ظروف وشرایط و طاقت و توان و کارکرد و نیازمندی های افراد شناسایی می گردد. بناء، روابط را می توانیم این گونه تعریف کنیم: سلوک نمونه و عالی معلم با کسانی که زیر نظر او هستند، بر اساس تعامل نیکو تا اهداف مشترک شان تحقق یابد. که دستاورد آن نهادینه شدن تعامل ارزنده و اخلاق و اساسات اسلامی ، مسئولیت شناسی، همکاری، عدالت و مساوات، صداقت، امانتداری، محبت و الفت بین معلم و شاگرد می باشد.
اساسات روابط برادرانه:
– باور معلم به قدردانی و احترام همه شاگردان و این که هر شاگردی توانمندی های بخصوص خودش را دارا می باشد.
– محترم شمردن خواسته و علایق شاگردان و این که برای شان در تصمیم گیری های که مربوط به فعالیت های تربیتی در زندگی عملی می شود، فرصت مشارکت و ابراز نظر را بدهیم.
– تشویق به فعالیت های جمعی در خلال تعاون و همکاری در بین شاگردان.
– رعایت عدالت و مساوات در تعامل با شاگردان و توجه به تفاوت فردی شان.
اصولی که باید معلم تطبیق نماید تا نیکو سازی روابط بین خود و شاگردان را رهنمون شود:
– تشکری و قدردانی به تمام شاگردان و احترام گذاشتن به نظریات و پیشنهادات شان و سهم دادن در اتخاذ تصامیمی که در میدان عمل گرفته می شود، علاوه بر آن استفاده از جوانب قوت شاگردان و تصحیح جوانب ضعف و سستی برخی دیگر.
– ستایش و تشویق فعالیت خوبی که شاگرد انجام داده است و بلند بردن جوانب معنوی شاگردان و ترغیب به نو آوری و ابتکار.
– آشنایی به مشکلاتی که شاگردان را تحت فشار قرار داده و ارایه راه حل های تربیتی که مشکلات را معالجه نماید.
– معلم باید در بین شاگردان هماهنگی و انسجام بوجود آورده و وظایف را به صورت عادله بین شان توزیع و تقسیم کند.
– در نظر داشتن تفاوت های فردی شاگردان در توانمندی های شخصی و ظروف و شرایط ویژه.
محور سوم: میدان های فعالیت معلم در تربیه شاگردان:
1) تعارف:
تعارف از آداب عمومی اسلامی است که هیچ امت و هیچ فردی از آن بی نیاز نیست و تحقق روابط بدون آن ممکن نمی باشد؛ لذا تعارف از مهمترین آداب اسلامی است که الله متعال این گونه آن را بیان نموده است.(يا أيها الناس إنا خلقناكم من ذكر وأنثى وجعلناكم شعوباً وقبائل لتعارفوا إن أكرمكم عند الله أتقاكم) [سورة الحجرات: 13]. اي مردمان ! ما شما را از مرد و زني ( به نام آدم و حواء ) آفريده ايم ، و شما را تيره تيره و قبيله قبيله نموده ايم تا همديگر را بشناسيد ( و هر كسي با تفاوت و ويژگي خاص دروني و بيروني از ديگري مشخص شود ، و در پيكره جامعه انساني نقشي جداگانه داشته باشد ) . بي گمان گرامي ترين شما در نزد خدا متقي ترين شما است . میوه گوارای تعارف اسلامی، اخوت اسلامی و محبت صادقانه است، لذا باید معلم شناخت دقیقی بین خود و شاگردانش به وجود آورد و مشکلات شاگردان را بشناسد و برای حل آن تلاش نموده و هم چنان تلاش کند که بین شاگردان نیز معرفت و شناخت از همدیگر را ایجاد نماید.
2) توصیه به حق:
یکدیگر را نصیحت کردن از عواملی است که پیوند بین معلم و شاگردان را تقویه می کند، معلم باید به حق توصیه نموده و در مقابل خطا و گناه شاگرد سکوت نکند و به سرعت به نصیحت پنهانی او بپردازد و اگر گاهی لازم بود علنی هم نصیحت نماید؛ همچنان شاگردان را تربیت کند که به نصیحت همدیگر بر اساس حکمت و مهربانی و فروتنی بپردازند؛ چون اگر شاگردان در فرصت فراگیری و آموزش این صفت نیکو را متحقق نسازند چگونه در میدان عمل آن را عملی می سازند؛ این تناصح نقش خیلی فعالی در آینده کار اسلامی دارد. و بر معلم لازم است که توصیه های شاگردانش را نیز قبول نماید؛ چون او هم بشر است و گاهی اشتباه می کند، اگر چه توقع می رود که اشتباهات معلم باید به کمترین درجه برسد، بازهم شاگردان می توانند معلم را متوجه اشتباهاتش بسازند و این خوب است که به گونه پرسش صورت گرفته و یا به عنوان حل مشکل مطرح گردد. بر همگان است که هدف شان از نصیحت خیرخواهی برای شخص منصوح بوده و مخلصانه و متواضعانه آن را مطرح سازند نه از روی ریاکاری و تکبر و شهرت طلبی؛ چون به امر به معروف و نهی از منکر، امور مسلمانان سامان یافته و بدون این دو مسلمانان دچار اضطراب و سردرگمی و ستمگاری می شوند.
3) محافظت از وعده ها:
معلم باید به وعده خویش عمل نموده و در اجرای آن تأخیر نکند و هم چنان بر شاگردان لازم است که وعده های که به شاگردان می دهند، در نظر داشته و درین قسمت تساهل نکنند؛ چون مشکلات زیادی را به وجود می آورد.
4) پنهان کردن اسرار شاگردان:
برای معلم سزاوار نیست که اسرار شاگردان را افشا کند؛ بلکه لازم است که اسرار را بپوشاند و بر شاگرد نیز لازم است که اسرار معلم و شاگردان دیگر را بپوشانند و هم چنان بر هر مسلمان لازم است که اسرار برادر مسلمانش را پنهان نماید و حفظش کند.
5) برگزاری درس قرآنی در صبگاه: می توان این درس قرآنی در در وقت برنامه آغازین مکتب و مدرسه تدارک دید که روزانه شاگردان علاقه مند به مدت 20 دقیقه به تلاوت قرآن و حفظ آن بپردازند.
6) پیام های توجیهی:
این پیام های توجیهی دو قسم اند: 1. پیام های توجیهی و تربیتی مسلسل و مرتب که برخی کوتاهی شاگردان را معالجه نموده و برخی موضوعات مهم را متذکر سازد، مثل: ( نماز، نیکی به والدین، حفظ زبان و… ) بعد از مدتی می توان ازین پیام های توزیع شده امتحان گرفت و جوایزی به برنده ها توزیع کرد. 2. پیام های توجیهی نظر به مناسبت ها، مثل: ماه مبارک رمضان، عاشورا، دهه ذی الحجة و…
7) برگزاری مسابقات:
• مسابقه قرآنی.
• مسابقه حفظ احادیث.
• مسابقه حفظ اذکار مأثور.
• مسابقه کتابخوانی.
• مسابقه علمی و یا مسابقه عمومی.
8) راه اندازی برخی فعالیت های خیریه در آموزشگاه:
مثل: توزیع برخی اعلانات دعوتی، توزیع اشیاء برای مستحقین، جمع آوری کمک به ملازم و خدمه، جمع آوری صدقه فطر در رمضان و …
9) ترتیب رحله های مفید و علمی به منظور رشد علمی و شناسایی استعداد های شاگردان:
10) نصب اذکار نوشته شده بر جریده های خوب و مناسب که شاگردان به راحتی بتوانند آن ها را بخوانند و حفظ کنند و یا اذکار را به برگه های دلنشینی چاپ کرده و به شاگردان توزیع نمایند.
11) راه اندازی جریده های دیواری که در آن اندرزها، رهنمایی ها، اعلانات، فتوا ها و … نصب گردد و گروهی از شاگردان مسئولیت را به عهده بگیرند.
12) نصب تابلوهای بزرگ در دیوار های مدرسه برای نوشتن مسایل مهم و ضروری.
13) راه اندازی دوره های آموزشی: می توان در آموزشگاه برخی دوره های مفیدی را راه اندازی کرد مثل: دوره تجوید، دوره فقه، دوره علم میراث، دوره علوم قرآن، دوره سخنوری، دوره در خصوص قضیایای که شاگردان به آن نیازدارند.
14) عادت دادن شاگردان به انجام برخی سنت های عملی: می توان فضای مکتب و مدرسه را برای ادای برخی نماز های نفلی آماده کرد، مثل: ادای نماز چاشت و… البته بعد از تشویق و علاقه مند کردن شاگردان.
15) شرکت در خوشی های شاگرد: معلم باید در حالات خوشی به دیدار شاگرد رفته و برایش موفقیت و خوشی را تبریک بگوید، اگر به دیدارش رفته نمی تواند، باید در صنف در محضر شاگردان دیگر برایش تبریک بگوید تا به شادابی و سرور شاگرد بیفزاید.
