زابُل یکی از ۳۴ ولایت افغانستان است. مرکز این ولایت شهر قلات است. قَلات شهری است در جنوب افغانستان امروزی. این شهر مرکز ولایت زابُل است. نام‌های دیگر آن قلات غلزایی، کلات و کلات غلزایی است. قلات توسط جاده‌ای به قندهار در غرب و غزنی در شرق متصل می‌شود.

زبان گفتاری مردم این منطقه پشتو است و اکثر حنفی مذهبند. ارتفاع این ولایت از سطح دریا ۱۵۴۹ متر است. ولايت زابل بين ٦٦ درجۀ عرض البلد شمالى و ٣٣ درجه و ٧ دقيقه طول البلد شرقى در جنوب غرب کشور موقعيت دارد.

زابل يا زبلستان قديم زادگاه قبايل پشتون باستانى زوالى ها ميباشد که باداشتن مساحت١٧٢٩٣ در مسير شاهراه کابل-کندهار موقعيت دارد. اين ولايت ٤٥ سال قبل رسماً منحيث ولايت مستقل زابل مسمى گرديد.

نفوس اين ولايت به اساس سروى سال ١٣٩٠ خورشيدى کميسيون مستقل انتخابات در حدود ۱۰۵۸۹۴۰تن تخمين گرديده است.

چهار اطراف:

ولايت زابل در شرق با ولسوالى ناوه غزنى، ولسوالى تروۀ پکتيکا و خط ديورند، درشمال با ولايت غزنى، در غرب با ولايت کندهار و بعضى مناطق ازرگان و در جنوب با ولايت کندهارهمسرحد است.

ولسوالى ها:

ولايت زابل علاوه بر مرکز از يازده ولسوالى تشکيل شده که عبارت است از: شملزى، ارغنداب، خاكيران (خاك افغان، كاكران) داى چوپان، ميزانه، شاجوى، شهرصفا، اتغر، شينكۍ، نوبهار و سيورى که باشندگان آن علاوه برتوخى و هوتک از قبايل ترکى، اندر، سليمانخيل، ناصر، خروتى، کاکړ، احمدزى، پوپلزى، وردک، يوسفزى، صافيان و شيرانى تشکيل گرديده و تمامى باشندگان اين ولايت از قوم پشتون ميباشند.

کلتور:

وضعيت قبلى فرهنگى وکلتورى زابل چندان بهتر نبود و مردم علاقه مندى بيشتر با آن نداشت؛ اما اکنون تلاش هاى مختلف فرهنگى در اين ولايت جريان دارد. اتحاديه هاى فرهنگى وجود دارد که محافل فرهنگى ‎، مشاعره و همچو فعاليت هاى ديگر در زابل انجام ميدهد. انجمن ادبى سورغر و نهاد فرهنګى زابل از اتحاديه هاى فعال فرهنگى ميباشد که همه ساله مشاعرۀ بادام گل بر گزرا مى نمايد.

رسانه ها:

با روى کار آمدن حکومت جديد به رهبرى حامد کرزى ، تعداد زياد از رسانه ها فعاليت خود را در ولايت زابل آغاز کرد که در جمله از راديوهاى ترنک ملى و زابل همچنان از جريده دوهفتۀ نامه کلات غږ، هفته نامۀ ترنک، مجله هاى زبيده و شنه پاڼه که عنقريب چاپ خواهد شد، نام گرفته ميتوانيم. اخيراً يکتعداد راديوهاى محلى نيز از سوى پى ار تى يا گروهى باسازى در ولسوالى هاى شهر صفا، شاه جوى و شينکى نيز ايجاد شده؛ سطح پوشش آن بسيار محدود است .

ابدات تاريخى:

غوره مرغه و کوه تاريخى غوندانو ( که نامش در تمامى شجره هاى تاريخى و کتب به چشم ميخورد.)، تپه بالاحصار کلات، راه تاريخى کچرو در ولسوالى شملزو که مسير رفت آمد لشکريان احمد شاه بابا نيز بود. منارغشى يا تير که همين تير از سوى احمدشاه بابا بين جگدلک زمانى ساخته شده بود که ميخواست براى غزا وارد هند شود و اين تير را به نيت فال پرتاب کړ.

مقبره تاريخى پشتون ها به نام بولان در دامن کوه سورغر ولسوالى سيورى، تکاوى قديمى درمنطقۀ بولان، تپۀ خان صاحب، مناطق سورتاک و سنگرجمال، مقبرۀ شيخ عليه الرحمه بر تپۀ کلات، قريۀ معافان ولسوالى نوبهار که عسکرى شان از سوى احمد شاه بابا معاف گرديده بود. زيارت خنکى د دامن کوه ساوت ولسوالى شملزى، زيارت خرښبون نيکه در پنج کيلومترى ولسوالى شملزو، زيات کته بابا در نزديکى کوه غوندان ولسوالى نوبهار، کوه تاريخى غوندان، زيارت حسين نيکه فرزند ملکيار بابا در ولسولاى اتغر، مقبره شهيدان ملکيار بابا درنزديکى ولسوالى سپيدار، منطقۀ لوراگى بين ولسوالى هاى شملزو ونوبهار، مقبره شهيدان پشتون و مغل ها در نزديکى قريۀ بابو در دامن کوه غوندان که يک زمان منطقۀ تاريخى شوبهار بود. منطقۀ تازى، قعله هاى تاريخى سلطان ملخى توخى پدر نازو انا ، زيارت هاى سربازان پشتون که در مقابله با گرگين ها در ميدان شملزو به شهادت رسيده بوده اند، زيارت تاريخى سهاک، زيارت هاى نوسيندۀ مشهورحسين نيکه و جانان صافى، گرمام بابا، حسنى متى بابا، حسن نيکه، محمدهوتک مولف پته خزانه و همچو جايهاى ديگر از آبدات تاريخى زابل ميباشد.

مشاهير:

سلطان ملخى توخى، نازو انا، ملکيار بابا، بابا هوتک، شيخ متى بابا، شيخ کټه بابا، محمد هوتک ( نوسينده پټه خازانه) شاه علم خان هوتک پدر ميرويس نيکه، عبدالمجيد زابلى، سيدال خان ناصر، ملا باز توخى، جانان هوتک. محمد عمر خان توخى، وکيل بسم الله خان هوتک، ملا عبدالقيوم شملزى، وکيل حبيب الله خان، ملا عبدالسلام راکتى، خان خندى خان، حاجى عبدالبارى خان، حاجى محمد هاشم خان هوتک، داکتر زلمى زابلى، حميدالله خان توخى، حاجى عزيز الله خان ناصر و همچو افراد ديگر از چهره هاى نامدار و سرشناس اين ولايت ميباشند.

زراعت:

برخى بيشتر باشندگان اين ولايت مصروف زراعت و مالدارى هستند که علاوه بر بادام، گندم، جو، جوار، ماش و ميوه هاى تازه چون خربوز، تربوز، آنار، انگور، انځر، بادام و توب محصولات زراعتى آنها تشکيل کرده است.

تعليم و تربيه:

روند معارف اين ولايت نسبت به ساير ولايت ها به کندى پيش ميرود. خشکسالى ها اين ولايت را متضرر ساخته است . باشندگان اين ولايت مجبور اند که براى نفقه خانواده خود کار نمايند. پايين بودن سطحه آب در اين ولايت باعث شده که باشندگان زابل براى مزدورى به ساير ولايات و کشورهاى خارجى چون پاکستان و ايران رو آورند. اين کار در مقابل روند تعليم و تربيه نيز به مثابه يک تهديد شمرده ميشود. اينکه برخى بيشتر مناطق اين ولايت نا امن و از کوها تشکيل گرديده ، پس يکتعداد اطفال از مکتب محروم شده شده اند.

به اساس معلومات رياست معارف اين ولايت، تعداد مکاتب زابل به ٢٣٦ ميرسد که ازجمله ٩٥باز و ٤٥ هزار تن شاگرد مصروف فراگيرى تعليم در آن هستند؛ اما مکاتب متباقي از اثر نا امنى مسدود گرديده است.

تجارت:

امور تجارتى در ولايت زابل رونق يافته ؛ اما باز هم تجارت بادام، زردالو، انگور، گندم، جو و جوار مروج است که تعداد مردم را مصروف ساخته اند.

بازى هاى:

در ولايت زابل اکنون نيز بازى هاى قديمى چون خوسى، بيدى، سوخوت( بزى سنگ )، کوشتى، توپ دنده و همچو بازى هاى مروج در بين مردم علامندان دارند و همچنان خواندن قيصه هاى فولکوريک از طرف شب در اين ولايت مروج است.

اما علاقمندان بازى هاى عصرى چون کرکت، فوتبال و وليبال رو به افزايش ميباشد

 تقسیمات اداری این ولایت به شرح زیر است:

مرکزولايت شهر قلات

ولسوالی شاه جوی

ولسوالی ارغنداب

ولسوالی دای‌چوپان

ولسوالی ميران (میزان)

ولسوالی ترنک و جلدک

ولسولی شنکی (شینکی)

ولسوالی اتغر

ولسوالی شمولزی (شمل زائی)