اشاره: معلومات علمی و تاریخی در این نوشته بیشتر از مقاله ی دكتور علي عبد الله رییس پوهنحی علوم و استادرياضيات دانشگاه پطرول و معادن ظهران سعودی گرفته شده است که اصل این مقاله به عربی و بالاتر از 60 صفحه می باشد. علاقه مندان برای معلومات بیشتر می توانند به این مقاله در بخش مجلات علمی مکتبه الشامله مراجعه فرمایند.

در وطن اسلامی ما دانش آموزان مسلمان هنگام حل مسایل ریاضی، الجبر، فزیک و… چون به مشکلات مواجه می شوند از همدیگر می پرسند که الجبر و ریاضیات چه دردی را داوا می کند؟! کاربرد لوگاریتم، آیینه مقعر و محدب و… چیست؟! این در حالی است که غیر مسلمانان با استفاده از این مسایل و محاسبات و معادلات که توسط فرزندان مسلمان کشف شده است، وسایل سرعت عمل و ابتکار انسان را در تمام میدان های زنده گی فراهم کرده و ساعت ها را به ثانیه تبدیل نموده و بر ثانیه ها تسلط یافته اند؛ و کار ساعت ها را در حد فشار دادن یک دکمه کوتاه ساخته اند!

این حقیقت تلخ و درد آوری است که خود در ایام دانش آموزی لمس و تجربه کرده ام و ده ها بار (فرمول محمد بن موسی) را شنیدم و در قالب آن معادلاتی را به شکل تقلیدی حل نمودم ولی از خود و یا از استاد نپرسیدم که این مرد کیست و از کجاست و علمی را که اساس گذاشته چه کار بردی دارد و متاسفانه از هیچ استاد الجبر و ریاضی هم نشنیدم که روزی در آغاز سال جدید تعلیمی وقتی درس ریاضی را می آغازد، به عنوان ایجاد انگیزه در شاگردان از اهمیت علم جبر و  فزیک و ریاضیات و… سخنی به زبان آورده باشد!!!

همین واقعیت تاسف بار و درد آور که ناشی از عدم آگاهی نسبت به افتخارات و دست آوردهای امت اسلامی در گذشته است، وادارم ساخت تا برگ های تاریخ پر افتخار علم و دانش امت اسلامی را ورق بزنم و پدر علم جبر محمد بن موسى خوارزمي را به جوانان مسلمان امروز معرفی بدارم تا باشد که قامت خویش را در آیینه ی تابان تاریخ خویش دیده و خود قضاوت کنند که در کجا قرار دارند!

خوارزمی کیست؟

این مرد از دانشمندان مسلمانی است که در بین سال های 164 و 235 هجري خورشیدی (مطابق 780-850 ميلادي) در بغداد زنده گی می کند و در علم رياضيات و جبر و فلك و نجوم مشهور و بلند آوازه می شود و همین دانش و فرهیخته گی سبب می گردد تا مامون خلیفه ی عباسی که در دانش دوستی توجه به دانشمند شهرت تاریخی دارد خوارزمی را به عنوان رییس دارالحکمه بر می گزیند.

سزاوار ذکر است که عالم عربی در بین قرن دوم الی هفتم هجری مركز نشاط و رشد علمي می باشد که توجه مامـون خلیفه ی عباسی و اهل دربارش، نقش بزرگ و اثر مانده گاری را در این راستا به جا می-گذارد؛ ایجاد دارالحکمه به عنوان محل همایش علما و اهل فضل و دانش و فراهم آوری کتاب های علمی در زمینه های مختلف و گرم داشتن بازار تألیف و ترجمه در بغداد ارمغان بزرگ علمی برای جهان دارد طوری که در همین دارالحکمه است که خوارزمي دست به بزرگترین ابتکار در عالم ریاضی می-زند و نظام تحلیل معادلات یک مجهوله درجه اول و درجه دو را با روشی الجبری و هندسی ایجاد می کند.

شهرت جهانی خوارزمی:

خوارزمي، جبر را به عنوان یک علم مستقل از حساب اساس می گذارد و از همین رهگذر است که امروز در تمام جهان الجبر با نام او پیوندی جدا نا پذیر دارد و به همین سبب است که جورج سارتون نیمه ی اول قرن نهم را در کتاب خود (مقدمه ی بر تاریخ علوم) به عنوان عصر خوارزمی یاد می کند. او را به عنوان بزرگترین ریاضی دانان در همه زمانه ها می داند؛ سارتون می گوید: «اگر از حق چشم پوشی نکنیم همانا خوارزمی یکی از بزرگترین ریاضی دانان در تمام زمانه هاست».
همچنان دكتور آي وايدمان تاکید می کند که کارهای خوارزمی از اصالت و اهمیت بزرگ و ممتازی برخور دار است که نمایانگر نبوغ وی می-باشد.

دكتور ديفيد ولويس شارلز در کتاب خویش (اعــداد هنــدي و عــربي) می گویند: «خوارزمي همان استاد بزرگ عصر طلایی بغداد و یکی از دانشمندان نخستین مسلمان است که ریاضیات کلاسیک را از مشرق و مغرب زمین جمع نموده حفظ نمود و اروپای بعد از بیداری از آن استفاده برده است. این مرد صاحب دانش بزرگی است که جهان امروز در معرفت و فهم خویش نسبت به علم جبر و حساب مدیون وی می باشد.».

ابتکار همیشه جاوید خوارزمی:

همان گونه که گفته شد خوارزمي، جبر را به عنوان یک علم مستقل از حساب اساس می گذارد و ابتکارات خوارزمی در علم حساب ابتدا از لوگاریتم شروع و برای آن جدول هایی قرار داد که امـروزه به نام او شناختـه می شود و غربی ها نیز به نام لوگاریتم می شناسند. هر چند بعد از وفات خوارزمی تغییرات متعددی در اسم او نزد غربی ها رخ داد و نام او را در لاتینی چنین ترجمه کردند: (alchwarizmi) و (al-karismi) و (algoritmi) و (algorismi) و (algorism) و (algorism).

الجبر و المقابله:

جبر و مقابله عنوان کتابی است که توسط خوارزمی تألیف شده است و در سال 1857 میلادی در کتاب خانه ی کمبرج بریطانیا كتابی تحت عنوان (algoritmi denumero indorum) به دست آمد که تمام دانشمندان ریاضی در جهان اتفاق نمودند که این همان کتاب خوارزمي در علم حساب است و در قرن دوازدهم میلادی توسط جرارد کرمونه (Gerard of Cremona) ریاضـی دان اروپایی به لاتینی ترجمه شد و با ضایع شدن متن عربی همین نخسه ی لاتینی از کتاب خوارزمی تحت عنوان
(algebra) در اروپا شهرت پیدا کرده بود که پژوهشگران غربی نسخه ی دیگری از آن را در کتابخانه بودلین دانشگاه آکسفورد یافتند و متن عربی آن برای اولین بار در سال 1831میلادی چاپ شد.

انگیزه و اسباب تألیف:

در قدم نخست رفع نیازمندی های روزانه ی مردم در راستای تجارت، تقسیم میراث و ملکیت ها از مهم ترین انگیزه های بوده که این دانشمند مسلمان را وا داشته تا کتاب ارزشمند خویش (جبر و مقابله) را تألیف کند. اما خوارزمي خود در  مقدمه ی كتابه »الجبر و المقابله« اظهار می-کند که مأمون خلیفه ی وقت از او خواسته تا جهت ایجاد سهولت برای مردم این کتاب را تألیف کند. خوارزمی می گوید: «تشویق أمير المؤمنين مامون که خداوند او را اهل خلافت گردانیده و با این لباس گرامی داشته و زینت بخشیده و دو ست دار دانش است و دانشمندان را به خود نزدیک می کند و برای شان آغوش می گشاید،کمک می کند و سهولت ها را فراهم می سازد، سبب شد تا من كتاب مختصر (الجبر والمقابله) را که مردم در تجارت، تقسیم میراث و… بدان نیاز دارند با حسن نیت تالیف کنم بدان امید که اهل فضل و دانش را پسند افتد و توفیق در همه امور از جانب الله است.»

هرچند سخن به ارتباط شهکار بزرگی که خوارزمی انجام داده فراوان گفته شده است اما از آنجایی که این مقال گنجایش همه ی آن را ندارد و هدف نگارنده نیز این بوده است که به طور فشرده از این دانشمند بزرگ سخن بگوید و نکات مهمی را به عنــوان درس های ارزنده از تاریخ امت اسلامی به طور ویژه بر جسته و روشن بسازد.

آری؛ یکی از درس های ارزنده یی می توان از زنده گی خوارزمی و سایر دانشمندان مسلمان آموخت این است که امت اسلامی در گذشته هنگام احتیاج و نیاز، دست به ابتکار می زدند، نو آفرینی می کردند و به انتظار دیگران نمی نشستند و راه حل هر مشکل را خود جستجو می کردند و راهکارهایی را برای دیگران نیز ارمغان می نمودند همان گونه که خوارزمی با ابتکار خود نه تنها مشکل زمان خویش را حل کرد بلکه با انکشاف علم حساب و ایجاد علم جبر، جهان را برای همیشه مدیون خویش ساخت.

دومین درس بزرگی که می توان از این تاریخ پر افتخار آموخت این است که هر یک از افـراد این امت نقـش خویش را درک می کرده  است که باید برای رفاهیت ملت خویش چه بکند؛ همین بوده که مسوولین امور، وظیفه ی خویش می دانستند تا تمام اسباب ممکنه را برای دانشمندان فراهم سازند و آن ها را گرامی داشته و تشویق شان کنند از ارزش های علمی، فرهنگی هنری و… پاسداری نموده استعدادهای نهفته را شکوفا سازند و پرچم دار کاروان تمدن باشند همان گونه که مامون خلیفه ی عباسی به عنوان مسوول امر مسلمانان با ایجاد مرکز بزرگ علمی تحت نام دارالحکمه و گرد آوری دانشمندان رشته های مختلف از سراسر وطن اسلام و گرامی داشت و حمایت شان، بغداد را پایتخت علم فرهنگ و فضل و هنر جهان ساخته بود.
سومین درس و مهم ترین درس به عنوان حاصل نوشته برای ما این خواهد بود که ما نیز با الهام از گذشته و درک درست امور زنده گی، امروز خویش را درست شناخته و هر یک از ما نقش و رسالت خود را نسبت به همه ی نیازهای امت اسلامی در تمام زمینه ها بازی نماییم و به رفاهیت تمام خلق خدا فکر کرده و با دست آوردهای علمی و فرهنگی و تمدنی، احیاگر مجد و عضمت گذشته ی امت اسلامی باشیم.

نوشته: عبدالقدیر صالحی