د ځوانانو په سالمه روزنه
ددې لپاره چې د ځوانانو په سالمه روزنه کې مو په ښه ډول برخه اخيسې وي بايد څو فاکټورونه ( عاملونه ) له ياده ونه باسو، د هر انسان په تېره بيا د ځوانانو پر تکا مل باندې درې اساسي فاکټورونه ډېره زياته اغيزه لري، چې عبارت دي له: داخلي، خارجي او خپل ځاني.
لومړئ : د ننه ( داخلي ) فاکتور
هر ماشوم دې نړۍ ته له خپلو امکاناتو او محدوديتونو سره راځي،يو ماشوم کېداى شي له هره اړخه تندرست اوسي ولې بل ماشوم کېداى شي معيوب يا کمزورئ پيداشي، خو هر ماشوم له ځانه سره د مور او پلار يو شمېر خصوصيات او استعداد په ارثي ډول راوړي، چې دا دده ذاتي داخلي فاکتور دى چې دده په تکامل کې ټاکونکې اغيزه او رول لري .
دوهم :باندنئ ( خارجي ) فاکتور
هر انسان په يوه ټاکلي چاپېريال کې منځ ته راځي او د ټاکلو شرائيطو لاندې ژوند کوي. نو دغه چاپېريال هم دده په تکامل باندې پوره اغيزه کوي. د مثال په توگه، هغه استعداد چې يو ماشوم ته له پيداښته ورکړل شويدي، پدغه محيط کې چې دى ژوند کوي گټه ورنه اخيستلاى شي او که نه ؟ ايا د تعليم امکان لري، مور او پلار ئې څه کاره دي، ايا په يوه داسې سيمه کې ژوند کوي چېرته چې په نږدې واټن کې يو منځنئ ښوونځئ هم نه پيداکېږي او که د استقلال يا حبيبې لېسو ته مخامخ اوسي او په شخصي موټر کې مکتب ته ځي او راځي، او داسې نور…. پاته دې نه وي چې د يوگوني او دوه گوني کولتور اغيزې هم په خارجي فاکتور کې راتلاى شي.
له بله پلوه که يو ماشوم د چرنوبل په سيمه کې دنيا ته راغلئ وي ښکاره خبره ده چې د راديواکتيف وړانگې ئې په استعداد او ذاتي خصوصياتو تاثير لري. او يا هغه ځوانان چې په دا راوروسته دريو لسيزو کې په افغانستان کې دنيا ته راغلي چېرته چې نړيوالو زورواکانو د خپلو وسلو د ازمايښت لپاره په پوليگون بدل کړئ او دا دوه وروستيو کلونو کې چې د کوکونارو د بوټي گواکې د له منځه وړلو په موخه په افغان ولس باندې د ځمکې او هوا له لارې نامعلوم زهرلرونکي مواد چې کېمياوي ترکيب ئې افغاني کېميا پوهانو ته معلوم ندئ ، شيندل کېږي. چې داهم د انسان په روغتيا او ودې باندې د ناوړه او منفي اغيزو سبب کېداى شي.
له دېنه پرته د انسان په ژوند کې ځنې مهمې او بحراني پېښې چې خواشيني او يا خوشالي منځته راوړي له خارجي فاکتور سره مخامخ تړاو لري: لکه نه رغېدونکې ناروغي، د مور او پلار جداوالئ ( طلاق )،د کورنۍ د غړو مرگ، ژوبله او داسې نور د ځوانانو په روان او پرمختگ کې په لويه کچه بدلونونه منځته راوړي، خو ځنې نورې د خوشالۍ پېښې ځوانان مثبت لور ته هڅوي، لکه د ديپلوم اخيستل، لومړئ معاش، د موټر چلولو لايسنس، واده کول، په کور کې د ماشوم زېږېدنه او داسې نور…
په لنډ ډول دا ټول او ډېر نور هغه خارجي فاکټورونه دي چې د ټولو انسانانو او په ځانگړي ډول د ځوانانو په وده او تکامل باندې ښې او بدې اغيزې لري .
په لنډ ډول دا ټول او ډېر نور هغه خارجي فاکټورونه دي چې د ټولو انسانانو او په ځانگړي ډول د ځوانانو په وده او تکامل باندې ښې او بدې اغيزې لري .
دريم : خپل ځاني فاکټور
خپل ځاني فاکټور مانا داده چې خپله راتلونکې پخپله تعينول. يو شمېر ځوانان شته چې د خپل رشد او تکامل لورئ پخپله ټاکي، د خپل زيار او خپلو مټو په برکت يو مسلک تعقيبوي، څېړنې کوي، خپل مسلکي مهارت لوړوي، خپله خرچه پخپله پيداکوي، د واده لگښتونه په خپله غاړه اخلي، او د ژوند په ډېرو برخو کې خپل ځاني درېځ او فکري استقلاليت لري، چې متاسفانه ددې استعداد خداى پاک هر چاته ندئ ورکړئ.
بله خبره داده چې د ځوانانو په روزنه کې بايدد هغوى پرمختگ او تکامل په شپږو برخو يااړخونوکې له ياده ونه باسو.
بله خبره داده چې د ځوانانو په روزنه کې بايدد هغوى پرمختگ او تکامل په شپږو برخو يااړخونوکې له ياده ونه باسو.
لومړئ: بدني يا جسمي اړخ
د انسان بدني تکامل د هغه د جسمي او بدني رشد او نمو او يا وروسته پاتېوالي څخه عبارت دي.
دبدن ټول حرکتونه او د ځينو حواسو چې د ليدلو او اورېدلو ( سترگې او غوږونه ) په ذريعه سره سر ته رسېږي پدې برخه کې د غور او بحث وړ دي. د انسان د بدن د حرکتونو وده او نمو په دوه ډوله ده :
د انسان بدني تکامل د هغه د جسمي او بدني رشد او نمو او يا وروسته پاتېوالي څخه عبارت دي.
دبدن ټول حرکتونه او د ځينو حواسو چې د ليدلو او اورېدلو ( سترگې او غوږونه ) په ذريعه سره سر ته رسېږي پدې برخه کې د غور او بحث وړ دي. د انسان د بدن د حرکتونو وده او نمو په دوه ډوله ده :
الف : د غټو حرکتونو وده
د غټو حرکتونو پرمختگ او وده دغړو ( عضلاتو ) په مرسته سرته رسيږي چې د بدن اساسي توازن ( بلانس ) منځ ته راوړي، لکه پښې او لاسونه چې په کښېناستلو، درېدلو، خاپوړو او گرځېدلو کې ورنه گټه اخيستل کېږي .
د غټو حرکتونو پرمختگ او وده دغړو ( عضلاتو ) په مرسته سرته رسيږي چې د بدن اساسي توازن ( بلانس ) منځ ته راوړي، لکه پښې او لاسونه چې په کښېناستلو، درېدلو، خاپوړو او گرځېدلو کې ورنه گټه اخيستل کېږي .
ب : د وړو حرکتونو وده
واړه حرکتونه د لاسو او گوتو په مرسته اجراکېږي. دا خوځښتونه په زړه پورې خپل ځانگړيتوب لري او د بدن خوځنده ( ډيناميکي ) حالت بشپړوي. د موسيقي آلاتو په غږولو کې، ليکلو، خطاطۍ، نقاشۍ، گنډلو، اوبدلو، زرگرۍ او نورو کې د گوتو او لاسونو حرکتونه خورا آړين او د اهميت وړ دي. که چېرې د ځوانانو دا ټولو حرکتونو ډېره يا لازمه وده نه وي کړې نو گناه د ميندو او پلرونو ده، چې دوى باندې ئې په ماشومتوب کې د گوتو، لاسونو او پښو ځانگړي حرکتونه ندي تمرين کړي، چې کېداى شي په راتلونکي ژوند کې د ډېرو بدني نيمگړتياوو سبب وگرځي.
واړه حرکتونه د لاسو او گوتو په مرسته اجراکېږي. دا خوځښتونه په زړه پورې خپل ځانگړيتوب لري او د بدن خوځنده ( ډيناميکي ) حالت بشپړوي. د موسيقي آلاتو په غږولو کې، ليکلو، خطاطۍ، نقاشۍ، گنډلو، اوبدلو، زرگرۍ او نورو کې د گوتو او لاسونو حرکتونه خورا آړين او د اهميت وړ دي. که چېرې د ځوانانو دا ټولو حرکتونو ډېره يا لازمه وده نه وي کړې نو گناه د ميندو او پلرونو ده، چې دوى باندې ئې په ماشومتوب کې د گوتو، لاسونو او پښو ځانگړي حرکتونه ندي تمرين کړي، چې کېداى شي په راتلونکي ژوند کې د ډېرو بدني نيمگړتياوو سبب وگرځي.
د ځوانانو بیولوژيکي وده:
په بدني برخه کې يوه بله موضوع چې ډېره پاملرنه بايد ورته وشي هغه بيولوژيکي وده ده، په خاص ډول تنکي ځوانان د خپل ژوند پدې مرحله کې بيولوژيکي بنسټيز بدلونونه په خپل بدن کې ويني او حسوي ئې .
د مثال په توگه، د نجونو مياشتنۍ ناروغي منځته راځي، په ټټر کې ئې لوړه او ژوره ( تيونه ) پيداکېږي.
هلکان هم له جنسي اړخه په ځان پوهيږي، شونډې ئې تورېږي، يو ځاى بل ځاى د پېغلو خواته ورگوري او تخمونه ( سپرمونه ) ئې هم له بدن نه د راوتلو انرژي او علاقه پيداکوي. د بيولوژيکي تغيراتو سره سم د ځوانانو جلدي ستونزې هم د يادولو او پاملرنې وړ دي. په نوموړې مرحله کې نجونې په ډېره پيمانه د مور او هلکان د پلار پا ملرنې او مرستې ته اړتيا لري، تر څو ځوانان له بيولوژيکي او جنسي پلوه ښه او معقوله روزنه او اړين مالومات تر لاسه کړي .
د مثال په توگه، د نجونو مياشتنۍ ناروغي منځته راځي، په ټټر کې ئې لوړه او ژوره ( تيونه ) پيداکېږي.
هلکان هم له جنسي اړخه په ځان پوهيږي، شونډې ئې تورېږي، يو ځاى بل ځاى د پېغلو خواته ورگوري او تخمونه ( سپرمونه ) ئې هم له بدن نه د راوتلو انرژي او علاقه پيداکوي. د بيولوژيکي تغيراتو سره سم د ځوانانو جلدي ستونزې هم د يادولو او پاملرنې وړ دي. په نوموړې مرحله کې نجونې په ډېره پيمانه د مور او هلکان د پلار پا ملرنې او مرستې ته اړتيا لري، تر څو ځوانان له بيولوژيکي او جنسي پلوه ښه او معقوله روزنه او اړين مالومات تر لاسه کړي .
دوهم: دماغي اړخ
د انسان دا برخه له دماغي، فکري او حافظوي ودې څخه عبارت ده. او همدا ډول د ژبې رشد هم د دماغي اړخ يوه برخه تشکيلوي، ځکه چې فکرکول او ژبه يو له بل سره ډېر نږدې تړلي دي، فکرکول بې ژبې او ژبه بې له فکرکولو امکان نلري .
تنکي ځوانان د خپل عمر پدې مرحله کې فکري ثبات پيداکوي او غواړي چې هر څه په منطقي ډول وڅېړي او له ځان نه مشرانو سره په بيلابېلو موضوعاتو بحث او خبرې وکړي.مشرانو ته لازمه ده چې د دوي دليلونه په غور سره واوري او د هغوى ټولو پوښتنو ته په جدي ډول ځوابونه ورکړي او هېڅکله خپله حوصېله د لاسه ورنکړي. په دې ترتيب سره بايد ځوانانو ته په ثبوت ورسېږي چې دوى هم شخصيت لري ، نظر،وړانديز او دليل ئې اورېدل کېږي .
د انسان دا برخه له دماغي، فکري او حافظوي ودې څخه عبارت ده. او همدا ډول د ژبې رشد هم د دماغي اړخ يوه برخه تشکيلوي، ځکه چې فکرکول او ژبه يو له بل سره ډېر نږدې تړلي دي، فکرکول بې ژبې او ژبه بې له فکرکولو امکان نلري .
تنکي ځوانان د خپل عمر پدې مرحله کې فکري ثبات پيداکوي او غواړي چې هر څه په منطقي ډول وڅېړي او له ځان نه مشرانو سره په بيلابېلو موضوعاتو بحث او خبرې وکړي.مشرانو ته لازمه ده چې د دوي دليلونه په غور سره واوري او د هغوى ټولو پوښتنو ته په جدي ډول ځوابونه ورکړي او هېڅکله خپله حوصېله د لاسه ورنکړي. په دې ترتيب سره بايد ځوانانو ته په ثبوت ورسېږي چې دوى هم شخصيت لري ، نظر،وړانديز او دليل ئې اورېدل کېږي .
دريم : ټولنيزه برخه
په يوه چاپېريال يا ټولنه کې د يو انسان راشه درشه د نورو انسانانو سره – دټولنيز تکامل څخه عبارت دي.
يوازې ځوانان نه بلکه هر انسان بايد په ټولنه کې د نورو سره ښه برخورد او دوستانه ناسته، ولاړه زده کړي.
ټول انسانان، په ځانگړي ډول ځوانان بايد په ټولنه او خپل چاپېريال کې د نورو خلکو موجوديت تائيد او ومني او همدا ډول د ټولنې د نورو غړو لخوا بايد دوى د تائيد او منلو وړ وي. په ټولنيزه برخه کې د ځوانانو سره د مور، پلار، خپلوانو، ښوونکو او همزولو اړيکي د ټولنيز تکامل او پرمختگ لپاره ډېر زيات ارزښت لري. پدې برخه کې تنکي ځوانان له بل هرچانه زيات له خپلو همزولو او هم ټولگيو سره د اړيکو درلودل مهم او په زړه پورې گڼي. له مشرانو مور، پلار، کاکا، ماما او نورو څخه د هرې ورځې په تېرېدو خپل واټن زياتوي. هر هلک کوښښ کوي چې يو ملگرئ ولري او هره نجلۍ پدې لټه کې وي چې ځانته د راز و نياز لپاره خورلڼه ( خواهرخوانده ) پيداکړي، خو د پام وړ ټکئ دادي چې تنکي ځوانان په ټولنيزو مناسباتو کې ثابتې او دوامدارې اړيکې نه ساتي، په کور او ښوونځي کې جنگ او جنجال کوي، ډېر ژر د نورو سره مينه او ملگرتيا پيداکوي، او دا ملگرتيا هم ډېره نه اوږدېږي او داسې نور… چې دلته هم د مشرانو او په ځانگړي ډول د مور او پلار پاملرنه د اهميت وړده .
په يوه چاپېريال يا ټولنه کې د يو انسان راشه درشه د نورو انسانانو سره – دټولنيز تکامل څخه عبارت دي.
يوازې ځوانان نه بلکه هر انسان بايد په ټولنه کې د نورو سره ښه برخورد او دوستانه ناسته، ولاړه زده کړي.
ټول انسانان، په ځانگړي ډول ځوانان بايد په ټولنه او خپل چاپېريال کې د نورو خلکو موجوديت تائيد او ومني او همدا ډول د ټولنې د نورو غړو لخوا بايد دوى د تائيد او منلو وړ وي. په ټولنيزه برخه کې د ځوانانو سره د مور، پلار، خپلوانو، ښوونکو او همزولو اړيکي د ټولنيز تکامل او پرمختگ لپاره ډېر زيات ارزښت لري. پدې برخه کې تنکي ځوانان له بل هرچانه زيات له خپلو همزولو او هم ټولگيو سره د اړيکو درلودل مهم او په زړه پورې گڼي. له مشرانو مور، پلار، کاکا، ماما او نورو څخه د هرې ورځې په تېرېدو خپل واټن زياتوي. هر هلک کوښښ کوي چې يو ملگرئ ولري او هره نجلۍ پدې لټه کې وي چې ځانته د راز و نياز لپاره خورلڼه ( خواهرخوانده ) پيداکړي، خو د پام وړ ټکئ دادي چې تنکي ځوانان په ټولنيزو مناسباتو کې ثابتې او دوامدارې اړيکې نه ساتي، په کور او ښوونځي کې جنگ او جنجال کوي، ډېر ژر د نورو سره مينه او ملگرتيا پيداکوي، او دا ملگرتيا هم ډېره نه اوږدېږي او داسې نور… چې دلته هم د مشرانو او په ځانگړي ډول د مور او پلار پاملرنه د اهميت وړده .
څلورم : شخصي يا ذاتي اړخ
د انسان شخصي تکامل او وده د هغه د ذاتي هويت، طبيعت، ارادې او شخصيت په جوړولو سره منځ ته راځي. ددې په څنگ کې د انسان د شخصي ارزښتونو ( نورمونو )، شخصي اندازو ( مقياسونو ) او د ښځينه يا نارينه خصوصياتو رشد او وده د يو تنکي ځوان په شخصي يا ذاتي پرمختگ کې ستر رول لوبوي. تنکي ځوانان له ذاتي پلوه د خپل شخصيت په باره کې مطمئن نه وي، خپل ځان ورته له نورو مهم ښکاري، يوازې خپل ځان ويني، ځنې وختونه بې تفاوته او سرزورئ وي او غواړي چې پر هر چا خپله خبره ومني، دا ټول د تنکيوځوانانو خصوصيات دي ،چې په خپل وخت ئې اصلاح او پا ملرنه پکار ده.
د انسان شخصي تکامل او وده د هغه د ذاتي هويت، طبيعت، ارادې او شخصيت په جوړولو سره منځ ته راځي. ددې په څنگ کې د انسان د شخصي ارزښتونو ( نورمونو )، شخصي اندازو ( مقياسونو ) او د ښځينه يا نارينه خصوصياتو رشد او وده د يو تنکي ځوان په شخصي يا ذاتي پرمختگ کې ستر رول لوبوي. تنکي ځوانان له ذاتي پلوه د خپل شخصيت په باره کې مطمئن نه وي، خپل ځان ورته له نورو مهم ښکاري، يوازې خپل ځان ويني، ځنې وختونه بې تفاوته او سرزورئ وي او غواړي چې پر هر چا خپله خبره ومني، دا ټول د تنکيوځوانانو خصوصيات دي ،چې په خپل وخت ئې اصلاح او پا ملرنه پکار ده.
پنځم : احساساتي اړخ
د احساساتو تکامل د ټولنيز او شخصي پرمختگ سره ډېر نږدې اړيکي لري. د انسان احساساتي تکامل د هغه د ابتدائي باور او مصئونيت د حسونوله پرمختگ او ودې څخه عبارت دي.
پدې برخه کې د مشرانو، ښوونې او روزنې د کار کونکو لپاره يو څو ټکي ډېر مهم گڼل کېږي :
الف : د ماشومانو او ځوانانو درک او حسونه کولاى شي چې وده وکړي ؟
ب : دا حسونه په څه ډول وده کوي ؟
ت : دغه حسونه کومو شرائېطو ته ځواب وېلاى شي ؟
د احساساتو تکامل د ټولنيز او شخصي پرمختگ سره ډېر نږدې اړيکي لري. د انسان احساساتي تکامل د هغه د ابتدائي باور او مصئونيت د حسونوله پرمختگ او ودې څخه عبارت دي.
پدې برخه کې د مشرانو، ښوونې او روزنې د کار کونکو لپاره يو څو ټکي ډېر مهم گڼل کېږي :
الف : د ماشومانو او ځوانانو درک او حسونه کولاى شي چې وده وکړي ؟
ب : دا حسونه په څه ډول وده کوي ؟
ت : دغه حسونه کومو شرائېطو ته ځواب وېلاى شي ؟
شپږم : جنسي اړخ
جنسي تکامل د جنسي راشې درشې، بدن او هوسي ( شهوتي ) نږ د ې اړيکو د ودې او نمو څخه عبارت دئ .
انسان د خپل تکامل په ټولو پړاونو کې د خپل بدن لوړې او ژورې ( د بدن جنسي او تشويقي برخې ) د خپل مېتود، صليقې او مالوماتو له مخې په مختلفو کچو او ارزښتونو کې لټوي او تر مطالعې لاندې ئې نيسي .
ځوانان بايد لازمه جنسي روزنه تر لاسه کړي او اړينه برېښي چې تنکي ځوانان د خپل بدن د ټولو غړو په هکله مالومات ولري او په ځانگړي توگه د بدن هغه برخې چې پر جنسي اړيکو باندې په مخامخ يا غير مخامخ ډول اغيزې لري. که چېرې ځوانان يو ښه او منل شوئ جنسي فرهنگ ولري نو دا ددوى او د هغوى د راتلونکو ماشومانو په روغتيا او سالمه وده کې خورا ډېر مثبت رول لوبولاى شي.
هيله من يم چې ټولې ميندې، پلرونه او ښوونکي د ځوانانو د لا ښې روزنې لپاره په خپلو پيداگوژيکو مهارتي مېتودونو کې د پرمختگ د روان پوهنې رول او ارزښت له پامه ونه غورځوي. مننه .
اخځونه :
جنسي تکامل د جنسي راشې درشې، بدن او هوسي ( شهوتي ) نږ د ې اړيکو د ودې او نمو څخه عبارت دئ .
انسان د خپل تکامل په ټولو پړاونو کې د خپل بدن لوړې او ژورې ( د بدن جنسي او تشويقي برخې ) د خپل مېتود، صليقې او مالوماتو له مخې په مختلفو کچو او ارزښتونو کې لټوي او تر مطالعې لاندې ئې نيسي .
ځوانان بايد لازمه جنسي روزنه تر لاسه کړي او اړينه برېښي چې تنکي ځوانان د خپل بدن د ټولو غړو په هکله مالومات ولري او په ځانگړي توگه د بدن هغه برخې چې پر جنسي اړيکو باندې په مخامخ يا غير مخامخ ډول اغيزې لري. که چېرې ځوانان يو ښه او منل شوئ جنسي فرهنگ ولري نو دا ددوى او د هغوى د راتلونکو ماشومانو په روغتيا او سالمه وده کې خورا ډېر مثبت رول لوبولاى شي.
هيله من يم چې ټولې ميندې، پلرونه او ښوونکي د ځوانانو د لا ښې روزنې لپاره په خپلو پيداگوژيکو مهارتي مېتودونو کې د پرمختگ د روان پوهنې رول او ارزښت له پامه ونه غورځوي. مننه .
اخځونه :
۱. مېتوديکي مهارتونه ( هالنډي ) A.C.Verhoef
۲. لومړنۍ زده کړې ( هالنډي ) M. van Eijkeren
٣. زموږ ښځو ته ، انسيکلوپېديا ( روسي )
٤ پوهنوال ډاکتر نظرمحمد سلطانزئ ځدراڼ ، د چرنوبيل هستوي پېښې شل کلن تلين ( لکچرنوټ)
دوکتور ظفر لرغون – هالنډ
