زماپه ذهن کې د (د پیسو ناانډوله وېش او د ثابت عایدو ناهیلي ) تر سرلیک لاندې د لیکنې اړتیا هغه وخت را ولاړه شوې وه کله ، چې د چپیانو د واکمنۍ په ورستیو کې د هغه وخت د وسلوال ځواک اړوند پرسونل معاشونه د دولت د نورو کارکوونکو په پر تله ډېر لوړ شول ، او له امله یې په بازارونو کې د توکو بیه لوړې ولاړې او ډېرۍ ملکي ثابت عایده مامورینو او کارکوونکو د معاش د کموالي له کبله د خپلو رسمي دولتي دندو څخه لاس واخیست او په نورو شخصي کارونو کې د یوې ګولۍ ډوډۍ د پېداکولو لپاره د کار په لټه کې شول . او ددغه توپیریز معاشونو منفې اغېز هر ملکي مامور په خپل ورځنیز ژوند کې احساسولای شو . سره لدې چې دا امتیاز د دولتي بودجې نه د یوې ټاکلې موخې ( معاشونو ) لپاره د کورنیو سختو جګړو پر مهال د اړتیا له مخې ، چې تمویلوونکې سر چینه یې ( دولتي بودجه ) ، د لګښتونو مدرک یې معلوم ، د کنترول وړ او په ټولیز ډول ، په یو ډول نه یو ډول یې په کورني بازار کې د راکړې ورکړې د دوراني پیسود کچې اټکل هم شونې و ، خوبیا هم د معاشونو دا ډول توپیر یو غېر معمولي او غټ غر معلومېده . خو بې خبره له دې چې نور به څه پیښیږي ؟ . خو کله چې په ۲۰۰۱ ز کال کې غر په غرونو واووښت او فساد هم ورسره مل شو . نو بیا مې په رښتینې ددغه سر لیک لاندې د اقـــــتــصـادي لید لوري له مخې یو څه وړاندې کولو ته زړه ښه کړ .

ددې لپاره چې مو ددې موضوع ځېلۍ یو څه له بېخه راسپړلې وي لږ تېرو ته کتنه په کار ده . د ساړه جنګ په پیر کې کله چې افغانستان د دوه قطبي نړۍ د ډغرو د تاوده جنګ په ډګر واووښت ، غربي نړۍ ، عربي هیوادونه او یو زیات شمېر نور ملکونه په افغانستان باندې د پخواني شوروی اتحاد د تجاوز په وړاندې د جهادي ډلو تر شا ودرېدل ، او خپل مالي او جنګي وسایل یې د مرستې په توګه دغه اړخ ته چې په اغلب ګمان د کوربه هېوادونو له طریقه توضیع کېدلې ، چې نه یې مالی وسایل او نه یې هم جنګي افزار په پوره توګه د افغانانو لاسته ورتلل ، چالان کړې . خو که به کومه اندازه مالي مرستې کوم تنظیمیي ګروپ ته ځانګړې کېدلې د کوم ځانګړی حساب کتاب پرته به د مشرانو په واک کې ورتللې . د ځینو سرچینو له قوله یواځې CIA له خوا نهه ملیارده ډالر مرسته شوې ده .

خو لکه څنګه چې اوس لیدل کیږي د همغه مالي مرستو څخه د هغه کسانو لپاره ترې ، چې د تاوده جنګ په سنګر کې یې د وطن د ساتلو کلک هوډ درلود کار نه دی اخستل شوی ، او ددغه کړکېچن حالت د حسابي تشې نه په ناوړه ګټه پور ته کونې سره ، د هغه مهال افغان مخالف لوري سره د شوو مرستو زیاته برخه پر ځای او سمه و نه لګېده او د ځینو ځانګړو کسانو په شخصی جیبونو کې واچول شوه . او په لګښت د نه کنترول د بنسټ ډبره له همدغه ځایه کږه کېښودل شوه ، چې د نننۍ ادار ې چارواکي د خپل پخواني عادت له مخې د یو منل شوې پدیدې په توګه هر څه د ځان ګڼي او هغه پیسې چې د یوې ټاکلې موخې لپاره ځانګړې شوې وې او د واک په ګډۍ ناستو له خوا پرته لدې چې موخو ته د رسېدو لپاره ترې په بشپړ ډول معقوله او پر ځای ګټه پورته کړې وي په دې او یا هغه نامه په خپلو منځونو کې سره په وېش آخته او د افغان ټولنې په سترګو کې د خاورو په شیندلو سره ، خپلې مزې چړچې کوي .

د لته د سکالو د پوره روښانتیا لپاره د پیسو نا انډوله وېش د وخت سره په تړاو په دوه برخو وېشلای شو : لمړې ــ دپټ ناانډوله پیسو وېش د مقاومت پر مهال په ځینو ګاونډیو هېوادونو کې جهادي کړیو سره ، د ساړه جنګ پر مهال په تاوده جنګ کې تر سره شوې ، چې کېدای شي د ځینو استخباراتي ملحوظاتو له مخې ټولې نه وي په ډاګه شوي ، او ددغه فرصت نه په ګټه د ځینو ځانګړو کړیو په شخصی جیبونو کې ، لکه څنګه چې د شهرکونو د جوړونو نه معلومیږي ، لوېدلې وي . دوهم ــ د ښکاره نا انډوله پیسو وېش ، د مالی وسایلو څومره والې د ژمنه شوو څرګندونو له مخې یو څه په ډاګه ، خو په څو لاسیزو لګولو سره یې په هېواد کې د یو سالم مدیریت د نه درلودلو له وجه ددغه وسایلو ډېرۍ برخه تالا او ترغۍ ، په دې او یا هغه نومونو بې ځایه ولګول شوې ، یوه برخه یې د هېواد په دننه کې لوټ او یوه ډېره غوښنه برخه یې بېر ته له هېواده د بهرنیانو له خوا ووتله . که به په لمړۍ برخه کې د ناوړه استفادې له امله زیان د یوې ډلې وګړو ته رسېده ، لکه څنګه ، چې د مخه ورته اشاره وشوه ، خو په دوهم پړاو کې یې ناسم لګښت د ټول ملت سره جفا نومولې شو .

لمړۍ برخې په ثابت عایدو له دې کبله کومه اغېزه نه درلوده چې د ځینو له خوا زېرمه شوو او خوندي شوو پیسو لا بازار ته لار نه وه موندلې او پیسو لرونکو د یو مناسب فرصت په تمه شپې ورځې سبا کولې . خو کله چې په ۱۹۹۲ زکال د ارګ خاوندان شول . دوه نورې سرچینې یې چې په همدغه لمړۍ برخه ورګډې شوې او یایې په پچه وختلې . لمړې د هېواد د ټولو شتمنیو لوټول او بیا د روسیې سره د نیکو او حسنه اړېکو له برکته د خورازیاتو پیسو تر لاسه کولو ته لاره هواره شوه . خو دا مهال ددوی ترمنځ د واک په سر د خپلمنځي نښتو له امله یې ددغه تر لاسه شوو خورا زیاتو پیسو کارولو ته مجال پېدا نشو کړای او هغه بې پشتوانې پیسې یې په بهرني اسعارو د خپلو سوکاله راتلونکې لپاره واړولې او بازار په بشپړ ډول د بهرني با اعتباره اسعارو ځینې پاک کړل شو . دلته د ثابت عایدو او نورو توپیر مشکل ښکارېده . او یواځې د ډېرو( بې پشتوانې ) پیسو د نشر له امله د انفلاسیون ( پړسوب ) د کچې لوړېدلو ، چې آن د ۲۰۰۰ ز کال د مارچ په میاشت کې د یو امریکایي ډالر بیه ۶۳۶۵۰ ــ افغانیو ته ورسېده ، چې د دولت یانې د بې واکې واکمنۍ نه نیولې بیا د طالبانو تر پرځېدو پورې د هېواد د ژوند په ټولو برخو ناوړه او زیان اوره اغېزه وشیندله . خو یواځې ثابت عایده یې په نښه نه کړل ، ځکه چې د اقتصادي پلوه د خلکو ترمنځ لوی توپیر پېدا کول یو ستونزمن کارو ، او خلک یواځې د ځان ، مال او ناموس ساتنې په فکر کې و .

دوهمې برخې ( د بهرنیانو راتګ ) په ثابت عایدو دوه اغېزې وشیندلې : یو د سپما هیلې یې په نهیلۍ واړولې او بل یې د فساد دروازه پرانیسته . کله چې په ۱۹۹۲ ز کال دجهادیانو یوه ډله د واګ په ګډۍ کښېنول شوه . ټول تجربه کار اوپه کار پوه خلک له هېواده ووتل . او د واکو چارې ( په ځنګلیز ډول ) د یو شمېر جنګسالارانو له خوا چې همدا اوس هم شتون لري پر مخ بول کېدې . خو کله چې بهرنیو ځواکونو افغانستان قبضه کړ اود دوی له خوا هېوادته سر سام اوره پیسې را چالان شوې د هغوی د معقول لګښت (لګولو ) لپاره لکه څنګه چې ښایي لازمو شونتیاوو ( ظرفیت ) شتون نه درلود او بهرنیانو په یواځې سر د لګښت جوګه نه وو ، ددې لپاره چې ددې مرستو زیاته برخه بېر ته له هېواد نه ویستل شوې وای ، نو یې په هغه کسانو چې د ملي ګټو پر ځای ورته شخصي ګټو ارزښت درلود او دوی ته ( بهرنیانو ته ) تر یوه حده له ورایه د ساړه جنګ پر مهال معلوم شوي وو ، تکیه وکړه ، نو یې د پیسو په ناانډوله وېش جوړ جاړي باندې فساد ته ښه بستر هوار او په بېلابېلو پړاوونو کې د لاس په لاس شوو غټو قرار دادونو نه نیولې بیا تر د بېلابېلو دولتي ادارو ، انجوګانو ، ځانګړو مرستندویانو او هرې ځانګړې کمپنۍ د خپلې خوښې او پرېکړې سره سم په خپل اختیار او واک د اړوندو کارمندانو لپاره پرته له دې چې د هېواد عینې واقعیت په پام کې ونیسي لوړ معاشونه تعین کړل . او همدا رنګه یې د بې توله لوکسو شیانو د رانیولو او دداسې نورو لارو چارو په پلمه یې د همدغه مرستو لوټ کولو ته لاره هواره کړه .

چې په پاېله کې ، که به د روانې پېړۍ د تېرې لسیزې په لمړۍ درېمه کې خبری د زرګونو ، په دوهمه د رېمه کې د لکونو او درېمه درېمه کې د میلیونو او اوس مهال خبره د ملیاردونو هم تېره ده . خو ثابت عایدي په دغه ناتار کې راګیر پاته شول او لاره ترې ورکه شوه . او که به یې د خپلې کورنۍ د یوې کوچنۍ بودجې څخه د یوې برخې د سپما تمه درلوده ، هغه هم د بازار د لوړو غوښتنو سره چې ددغه فساد زېږنده ده ، د سیالۍ د نه درلودلو له کبله زیانمنه شوه . د یو څو مافیایي کړیو په منځ کې د لوړو پیسو د وېش په نا انډوله بهیر سره ثابت عایدي د ناهیلۍ کندې ته وغوځېدل شول . که چېرې د کار د سالم وېش له لارې مالي امکانات د وګړو په منځ کې د وخت ، انرژۍ ، وړتیا ، ځواک د لګښت له مخې کارول شوي وای . نوبه یې نه یواځې په ثابت عایدو ناوړه اغېز نه وای اچولې ، بلکې فساد به یوه دومره سراسري بڼه نه وای غوره کړی او پر ځای به یې د دا دومره لوړې کچې پیسې په بشپړ ډول په سمه توګه کارول شوې وای . او اوس به د ۲۰۱۴ ز کال وروسته د اقتصادي پلوه د بهرنیو د یو شمېر ځواکونو د وتلو له امله کوم تشویش شتون نه درلود .

دا ډول کړنې د پکار پوهو او هېواد پالو خلکوپه شتون کې ناشونې کار و. سره لدې چې په دغه پیر کې ، لږ څه وروسته یو شمېر تحصیل لرونکي په لوړو پوستونو کې په کار وګمارل شول ، خو ددغه ادارو مخکنیو لوړپوړو چارواکو د اړوندو ادارو په ټولو برخو کې دومره رېښې ځغلولې وې ، چې آن دغه نوو په کار ګمارل شوو ، د مخکنۍ کاري تجربو د نه درلودلو له کبله به هم ښایي د همغه کسانو مرستو ته اړ و . دا ځکه چې د واک چارې په حقیقت کې د یو څو کسانو په لاس دي او دوی ښایي په خلاص لاس د خپله انده ، د هغوی له مشورې او اجازې پرته د ځینو اړینو کارونو پر مخ بولو ته لاس رسې و نه لري ، ځکه چې اوبه له بله ځایه خړې دي . دا چې مېدان په بشپړ ډول دغسې کسانو ته خالي دی ،نو لکه د ځنځیر د کړیو غوندې له پاسه تر ښکته ټول هغه کسان په کار ګمارل کېږي ، چې خپلې شخصي ګټې یې سره شریکې وي . او ددې ګراب په ټولو چارو کې فساد لکه د ساري ناروغۍ غوندې ورننووتې دې .

په نړۍ کې پیسې د یوې اقتصادي ښکارندې په توګه یو منل شوی او لېږدیدونکی واقعیت دی ، چې د مالي وسایلو په اډانه کې د ټولنیز ــ اقتصادي پرمختیا لپاره او په تېره بیا د تولیدي عامل په توګه په تولیدونکي او یا خدماتي برخو کې د پانګې په بڼه د کار او منجمنټ سره یو ځای د ګټې وټې لپاره د ټولنې د بې پولو غوښتنو او هیلو د پوره کولو لپاره د یوې ټاکلې زېرمې یا سرچینې په بڼه بېلیږي او کارول کیږي ، یانې د مؤلدینو د عرضې او د مستهلکینو د تقاضا سره د سمون لپاره د ورځنی ژوند د پرمخ بولو لپاره د اړتیاوو او شونتیاوو په پام کې نیولو سره اړینې چارې سر ته رسوي . او دا چارې د حاکمو اقتصادي نظامونو د قوانینو په رڼا کې پر مخ درومي او د وخت او زمان په تېرېدو سره په عملي ډګر کې لازمو پایلو ته د رسېدو لپاره وخت ناوخته بشپړېدونکې کړنې تر سره کیږي تر څو د وخت ، مادي لګښت او غېرو اغېزمنو کړنو نه ډډه شوي وي .
خو په خواشینۍ سره باید وویل شي ، کله چې د ۲۰۰۱ ل کال را وروسته افغانستان سره د شوو مرستو کچه د تر سره شوو موخو او پایلو سره پرتله کړو ، د انفراسکټور ،ودانیو چارو ، سوداګریزو او خدماتي یو لړ بریالیو کړنو پرته ، نه تنها د راتلوونکې پراختیا لپاره د کومو بنسټزو کارونو چې افغانستان په ځان د بسیا کیدو سره مرسته وکړي ، نښه نه لیدل کیږي ، بلکې د دوی له خوا شوو مرستو نا سم لګښت د هېواد د اقتصاد په یو شمېر نورو برخو ناوړه اغېز وکړ .

کرنه ، چې د هېواد د وګړو غوڅ اکثریت پکې په کار بوخت دې د مجبوریت له مخې په بازار کې د همدغه باد راوړو پېسو له برکته د نرخونو د لوړېدو له کبله د کوکنارو کښت ته مخه کړې تر څو وکولای شي هومره پیسې چې په نورو کرنیزو توکو کې نه تر لاسه کیږي د ناچارۍ له وجه د همدې لارې تر لاسه کړي . په دې کار سره نه یواځې د صنعتي کرنیز توکو د کښت مخه ونیول شوه بلکه په نړۍ کې دافغانستان اعتبار ته هم لوی زیان واووښت .

او علت یې روښانه دی ، هغه داچې د دوی د زحمت په بدله کې تر لاسه کیدونکي مادي توکي که دا د لمړنیو اړتیاوو لپاره په سیده ډول اویا هم د نورو لپاره د اومو موادو برابرول وي ، او د بازار غوښتنو سره سمون ونه لري نو د یو داسې کرنیز توکې تولید ته لاس اچول کیږي ، چې د همغه ټوټې مځکې څخه یې دومره ګټه پورته کړي چې د بازار سره دسیالۍ وړتیا ولري . نو په همدې تړاو کرونګرو د صنعتي نباتاتو د کرلو څخه لاس واخیست ، چې ورسره جوخت د سپکو او خوراکي صنایع تصدۍ د اومو موادو د کمښت له وجه په بشپړ ډول و درېدې . د پیسو ددغه ناسم وېش په نتیجه کې نه یواځې د صنایع په ډګر کې ډېرۍ وګړي بېکاره شول . بلکې د مځکې د مؤلدیت یا تولیدي ځواک څخه د تر لاسه شوو مالي وسایلو کچه د بازار په دوراني ډګر کې د پاتې راتلو له امله وګړو د کلیو او بانډو څخه غټو ښارونو ته د یو مصنوعي مهاجرت په بڼه مخه کړه او په ښارونو کې د خلکو په ګڼه ګوڼه او ډېرېدو سره ، پخوانیو ښاري ثابت عایدو ته د کار د ځاینو د کمښت او محدودیت او هم د کاري سیالۍ له لارې نورې ستونزې هم راولاړې شوې . دلته په کرنیز ډګر کې ثابت عایده بزګران هم د کور دننه کې د نورو توکو د بیه د لوړېدو او هم د خپلو محصولاتو لپاره د بازار نه شتون او د هېواد په کچه د سوداګریز بیلانس په ګډوډېد سره ناهیلي شول ، سره لدې ، چې وړمه ورځ په کابل کې کرنیزو او صنعتي تولیداتو ته د بازار موندنې په موخه یو نمایشي او بې ګټې نندارتون د کرونګرو د غولولو لپاره جوړ شوې وو ( ۸ / ۱۱ / ۲۰۱۲ BBC )، خو که بیا هم دا پروسه همدا شان روانه وي . همدا اش او همدا کاسه .

ددې لیکنې د رالنډېدو لپاره همدومره ضرور دي چې وویل شي ، کله چې د وېش نه خبرې کیږي ، د کار دوېش له مخې د همدغه غوښتنو پوره کولو لپاره انسان هڅاند او د خپل ټول فزیکي او معنوي ځواک څخه کار اخلي تر څو ددغه محدودو سرچینو څخه د ځان په ګټه په معقوله او اغېزمنه توګه ګټه پورته کړي . داځکه ، چې انسان د ټولنې یو غړی او په یواځې سر د ژوند ټولې نیمګړتیاوې نه شي پوره کولې نو د ژوند د یوې برخې د کړنو مسئولیت ته د خپل ځواک په کچه غاړه ږدي او سر ته یی رسوي . د پوهې ، تجربې ، فزیکي ځواک ، ټولنیز او جغرافیایی جوړښت ،اقتصادي چاپیریال . . . او داسې نور په لوړه او یا ټیټه کچه خپل خپل اغېز له ځانه سره لري .

خو د نړۍ د اقتصاد په هېڅ کوم کتاب کې به چا تر دې دمه داسې څه نه وي لوستلي ، چې ناببره دې له اسمانه ملیاردونه ډالره راووریږي او وار له واره دې دداسې کسانو پلاس کې ولویږي چې دغلا پر ته د بل هېڅ کارجوګه نه وي. د ټولنیز او اقتصادي پرمختګ لپاره هر هېواد او ټولنه باید ځانګړي اصول او قوانین ولري او د هغوی په رڼا کې د اړوندو سرچینوڅخه که دا د کورني منابعو څخه یا د نورو ملکونو وړیا مرستې او هم پورونه وي ، د ژوند بېلا بېلو برخو ته ، دا ډول ځانګړې کیږي ، کارول کیږي ، چې د ملي اقتصاد د جوړښت ټولې څانګې د یو بل مرستندویه او یو بل ته د عرضه کونکي او تقاضا لرونکي رول ولوبولای شي . او د هغوی د لګښت کچه د تر لاسه شوو موخو سره پرتله او کنټرول شي .

خو د همدغو مرستندویه ملکونو له خوا د کوم سخاوت له مخې دا دومره لګښت د ددغه پېژندل شوو څېرو له لارې چې لس سلنه یې هم په اغېزمنه توګه نه لګول کیږي ، تر سره کیږي ؟ سوال دادې ، چې پدې کې کوم راز پټ دې ، چې لا تر اوسه د اقتصاد په هېڅ پاڼه کې ترې ، لکه څنګه چې مې د مخه وویل ، څه نه دي تر سترګو شوي .. د دولت ټولې درې واړه قواوې په ځنځیري شکل د یو بل سره داسې تړلې ،چې د یو سهامی شرکت بڼه یې غوره کړې او په دولتي دفترونو کې خلکو ته د چوپړ پر ځای ، یواځې د دوي تر منځ شخصي بېزنس پر مخ بول کیږي . که نه نو راوښیاست داسې یو دولتي اداره چې پکې د وګړو کار د رشوت پرته تر سره شي .

د امریکا نه خبر نه یم خو په اروپا کې د ټاکنو د مخه هر کاندید خپل پروګرام وړاندې کوي او خلک هغه نوماند ته ووټ اچوي ، چې ور ته د وړتیا او نورو غوره صفتونو له مخې منلې او په زړه پورې ښکاري . خو زمونږ په هېواد کې له یوه مخه د واک په ګډۍ ناستو فساد زېږونکو په وړاندې ، ولس د دې دومره ستونزو او ناخوا سره سره بیا هم چوپه خوله ناست دې . تر څو زمونږ ټولنه ددغه یو شمېر زناورو نه په بشپړ ډول پاکه نه شي او د واکو چارې سپېڅلو او په هېواد مینو هېواد پالو ته ، چې د داسې وګړو شمېر په هېواد کې کم نه دې ، د رښتیني ولسواکۍ د زرینو اصولو پر بنسټ و نه سپارل شي . ددغه ډاکوانو له خوا به د افغان ولس زندۍ کول همدا رنګه دوام ومومي .
خو مونږ په دې نه پوهیږو چې د بهرنیانو عقل ولې سر ته نه راځي تر څو دا درک کړي ، چې دوی ادرس غلط کړې . او تر کومه به زمونږ بې وزله ولس په دې او هغه پلمه د داسې وطن پلورونکو له لاسه چې د غلا او چپاول پرته کومه بله موخه نه لري ، کړول کیږي او ځورول کیږي .

که به د مخه د نورو د معاش په زیاتېدو سره ، لکه څنګه چې په لمړي سر کې ورته اشاره وشوه ، ثابت عایدو د نرخونو د لوړېدو له کبله چې د کور د بودجې د پوره کولو امکان پکې نه لیدل کېده ، خپله دنده پرېښوده او په نورو کارونو کې ولو که به یې د مسلک او رشتې سره هم سمون نه درلود د یو څه زیاتو پیسو له کبله بل کار ته لاس اچوو. خو اوس د بل کار د موندنې پر ځای ډېره لنډه او بارداره لار یانې فساد او رشوت اخستلوته پناه وړل دي . چې په دې کار سره دسترګو څخه یې د شرم پرده لېرې او په دغه خوسا او ککړ ډنډ کې ورګډیږي .

ځینې دولتي ادارې دغه پورتنۍ ستونزې مني او تر څنګ یې ، په تېرو لسو کلونو کې د سړي سر عاید د لوړېدا ادعا کوي ، خو که په رښتیا سر ه دا ادعا سمه وبولو ایا د وارداتو له لارې د سوداګریز بیلانس د ګډوډېدو سره دغه ادعا د هېواد د وګړو کوم درد درمان کولای شي . که په ډېره ساده ژبه یې ووایو افغانان ، د یو څو پېژندل شوو څېرو پرته ، لکه څنګه چې پورته مو ورته اشاره وکړه ، چې ژوند یې تأمین دې، نور ټول یوازې د پایښت لپاره کار کوي ، نه د راتلونکې یو سراسري روښانه هوسا ژوند لپاره . دا ځکه چې دوی د هېواد په ستونزمنو شرایطو کې په خپل ځواکمن مټ سره ګټل شوې ټولې پیسې بېرته د بهرنیو توکو د رانیولو په ترڅ کې د همدغو ملکونو مؤلدو کمپنیو ته ورکوي .دا به زما له پوهې لوړه وي چې یوه نوې ترمینالوژي وکاروم خو د افغانستان د اقتصادي چارود پر مخ بولو نننۍ وضع د روڼتیا د نه شتون له امله د دا دومره مرستو سره سره د ګمراهۍ په لور روانه بللې شو .
لر او بر ویبپاڼه

په درنښت .