دود یا عُرف څه ته وايي؟

دود یا رواج، چې په عربي ژبه کې ورته (عُرف) ویل کېږي، په لغت کې د پېژندلو په معنی ده او په اصطلاح کې هغه معلومه او پيژندل شوې چاره ده، چې عام خلک یې په معاملاتو کې کاروي، یا د عامو خلکو تر منځ په ټولنیزه توګه رائجه وي.

د اصول فقه علماء د عُرف تعریف داسې کوي: هغه دود او غوره پېژندل شوې وینا او چاره ده، چې د اسلامي شریعت خلاف نه وي، اکثر یا یوه ډله خلک پرې روږدي وي، سالم عقل یې مني او ملاتړ یې کوي. (۱)
له عادت سره یې توپیر دا دی، چې هر عرف عادت دی، خو هر عادت عرف نه دی، ځکه د یوه یا دوو تنو عادت ته عرف نه ویل کېږي.

دود په انساني تاریخ کې له اوله تر اوسه لوړ حیثیت او مقام لري، ډېری وخت د وګړو تر منځ شخړې او ستونزې د هغې ټولنې د دودنو په مټ هوارېږي او له منځه ځي، ټولې انساني ټولني ځانګړې دودونه لري او همدغه دودونه یې د کلتور یوه لویه برخه وي.

د افغانستان د علومو اکاډمې غړی استاذ حبیب الله رفیع وایې: کلتور د یوه قوم دود دستور، مذهب، عقیده، موسیقي او د هغوی ټولنیز ژوند دی.

دا چې کلتور څنګه جوړ او را منځ ته شي، ډاکتر راج ولي شاه خټک وایې: کله چې یو قام د خپلو ضرورتونو پوره کولو لپاره لارې چارې جوړې کړي؛ نو کلتور په وجود کې راشي.

همدغه لارې چارې اصلا دودونه دي او دودونه بیا هغه ټولنیز قراردادونه دي، چې د ټولنې د وګړو له خوا ټاکل کېږي.

اسلام، چې تر ټولو اسماني ادیانو جامع او شامل دین دی، د خپل وخت له ټولو دودونه سره یې ټکر و نه کړ. هغه دودونه، چې د انساني ټولني بقا پکې نغښتې وه او په ګټه یې وو، تایید یې کړل او پر عملي کولو یې ټینګار وکړ.

دیت په عربي ټولنه کې تر اسلام له مخه دود و، اسلام نه یواځې تایید کړ؛ بلکې د قتل خطاء په صورت کې یې مسلمانانو ته امر وکړ، چې دیت ورکړي.

الله تعالی فرمایلي دي: «وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ أَنْ يَقْتُلَ مُؤْمِنًا إِلَّا خَطَأً وَمَنْ قَتَلَ مُؤْمِنًا خَطَأً فَتَحْرِيرُ رَقَبَةٍ مُؤْمِنَةٍ وَدِيَةٌ مُسَلَّمَةٌ إِلَى أَهْلِهِ» النساء/ ۹۲.
بلې خوا ته یې پر هغو دودونو د بطلان خط کش کړ، چې انساني ټولنې ته یې زیان اړولی وو.

قمار او سود هم په عربي ټولنه کې تر اسلام له مخه دود وو، خو چې ټولنې ته یې زیان اړولی وو او له امله یې ټولنه له کړاوونو او بدختیو سره مخ وه، اسلامي شریعت تحریم کړل او ویې فرمایل: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَيْسِرُ وَالْأَنْصَابُ وَالْأَزْلَامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ» المائدة/ ۹۰.
همدارنګه څلورو مشهورو امامانو په فقهي مسائلو کې عرف ته زیات اعتبار ورکړی دی؛ بلکې ځینې یې په عرف ثابتې کړې دي.
حنفي فقهاء وایې: «الثابت بالعرف کالثابت بالنص» (۲)
شافعي فقهاء وایې: «و ما لیس له حد شرعا و لا لغة یُرجع فیه الی العُرف»(۳)
مالکي فقهاء وایې: «والعمل بالعرف أصل من أصول المذهب» (۴)
حنبلي فقهاء وایې: « ما ورد به الشرع مطلقا رجع فیه الی العرف» (۵)

افغاني ټولنه هم د نورو بشري ټولنو په څېر ځانګړي دودونه لري، چې ښه او بد دواړه را نغاړي، موږ باید د نورو ټولنو په څېر غوره دودونو ته په ټولنه کې وده ورکړو او له هغو دودونو سره مخه ښه وکړو او له ټولنې یې د تل لپاره ریښې وباسو، چې له اسلامي شریعت سره په ټکر کې دي او په ټولنه کې ناخوالې را منځ ته کوي.