تشبیه او ډولونو بیان | ادبي فنون

تشبيه :

تشبيه د دوو شيانو معنوي اشتراك ته وايي، نو كه دا اشتراك حقيقي وي او كه خيالي او مقصد له معنو ي څخه هغه صفت دى چي د باندنيو موجوداتو څخه نه وي لكه : پوهنه، زړه ور توبي ، ځكه چي د دوو تنو اشتراك په كور او كالو كي تشبيه نه باله كيږي. (5)

د تشبيه ركنونه :

تشبيه څلور ركنونه لري :
لومړى ركن : د تشبيه دوې خواوي دي چي يوه خوا ئې مشبه او بله خوا ئې مشبه به بولى او په عربى طرفين ورته وايي.
دوهم ركن : د تشبيه توري دي.
دريم ركن : د تشبيه وجهه ده .
څلورم ركن : د تشبيه غرض دى.
د يوه شي تشبيه چي له بله شي سره كيږي لومړى شى مشبه او دوهم مشبه به او ددوي منځ كي معنوي اشتراك وجهه شبه يا د تشبيه وجهه ده، او په كوم توري چي دا تشبيه راغلي وي هغه د تشبيه توري بولي او كوم مقصد چي پر بناء وي هغه ته د تشبيه غرض وايي.

لومړى ركن :د تشبيه دوې خواوي :

يعني مشبه او مشبه به مثال ” پوهنه د رڼا په څېر ده” پوهنه مشبه ، رڼا مشبه به شوه. نو تشبيه د خپلو دوو خواو په اعتبار پر څلور ډوله ده :

(1) د مفرد تشبيه له مفرد سره :
(2) د مركب تشبه له مركب سره :
لكه د مخ تشبه له ګل سره يا د زړه ور تشبيه له زمرى سره :
لكه عبدالعظيم چي وايي :
سره لبان دي په خندا كي هسي زيب كا
لكه ګل چي په ګلزار كــــــــــي وغوړيږي
سره لبان او د خندا تركيبي حال مشبه او د ګل د غوړېدلو تركيبي حال مشبه به دى.

(3) د مفرد تشبيه له مركب سره :
لكه په دې لنډۍ كي :
پر ګودر سور سالو ښكاره سو
ما وې دې نورو اوبو اور واخيست مينه
سالو مفرد او مشبه دئ او دا اور او د اوبو د سوروالي تركيبي حال مشبه به دئ.

(4) د مركب تشبيه له مفرد سره :
عبدالقادر وايي :
لكه څوك چي په ويشتل د ګلو خوښ شي
هسي خوښ شي مشتاقان د يـــار له سوكه
گ د ګلو وېشل تركيبي صورت مشبه او سوك مفرد مشبه به دئ.

ددو خواوو د مادې په اعتبار :
د مادې اعتبار هم پر څلور ډوله دى :
اول : د محسوس تشبيه له محسوس سره :
شمس الدين وايي :
زړه مي بې ديار له مخه مدار نه كا
عندليب غوندي بې ګلو قرار نه كا
زړه او عندليب دواړه محسوس دي.
دوهم : د معقول تشبيه د معقول سره :
لكه د ناپوهۍ تشبيه له مرګ سره او دعلم تشبيه له ژوند سره :
دريم : د معقول تشبيه له محسوس سره :
شمس الدين وايي :
د ريا طوق شو را په غـــــــــــــــــــــاړه
لكه خپور شي په جګړه دستار د چا
څلورم : د محسوس تشبيه له معقول سره :
لكه دا بيت :
يا پر جستجوي زما هسي خندا كا
لكه خاندي پر تدبير باندي تقدير

مفروقه او ملفوفه تشبيه :
په پورته تشبيه ګانو كي دوه رازه تشبيه راځي :
چي يوې ته ملفوفه او بلي ته مفروقه تشبيه وايي : ملفوفه تشبيه هغه ده چي د يوه بيت په يوه مصرع كي څو مشبه او بله مصرع كي څو مشبه به راوړه شي لكه حنان چي وايي :
دا څه زلفي څه رخسار او څه ذقن دى
څه سنبل او څه ګلاب څه نسترن دى
مفروقه تشبيه هغه ده چي په يوه بيت يا يوه مصرعه كي څو مشبه او څو مشبه به سره راوړه شي مثلاً بيا حنان وايي :
خوله غونچه، سترګي نرګس، زلفـــــي سنبل دي
خط ريحان دى، څه ګلزار په لاس راكښېووت

دوهم ركن : د تشبيه توري :

د تشبيه توري درې ډوله دي : حروف ، اسماء، افعال :

(1) حروف :
په پښتو كي دا حروف د تشبيه دي : لكه ، غوندي، دود، ورته …
د لكه د توري مثال :
عبدالقادر وايي :
ګوندي بخت مي د دلبر د زلفو ږمونځ كا
كه فلك ټوكرې ټوكرې لكه شمشاد كړم
د غوندي تورى :
خوشحال خان وايي :
كه زما په مرګ دي زړه دي تېغ راواخله
د قصاب غوندي مي بند پر بند جلا كړه
د دود تورى :
لكه پيرمحمد كاكړ چي وايي :
ما له ياره سپينه خوله په خندا غوښته
ده له كسته د غونچگې په دود ونغښته
ورته تورى :
دا تورى په ادبياتو كي زما په سترګه نه شو، مګر په محاوره كي ډېر مستعمل دى : ستا كتاب زما كتاب ته ورته دى. يا نور …

(2) اسماء :
په پښتو كي دا اسمونه د تشبيه دپاره شته : شان، خېر، سيال.
د شان مثال :
عبدالعظيم وايي :
د ستۍ په شان به سوځم ســــــــــــرترپايه
چي تازه مي كړ خپل ځان وته نېران بيا
د څېر مثال :
رحمان بابا وايي :
وړاندي هم ټوله ستـــا په څېر سړي وه
ته هم پاڅه د هغو په څېر همت كړه
د سيال مثال :
عبدالقادر وايي :
نمر له تانه منــــــــــــــــــــــــــــــور شو دا له نمره
څوك به مياشت كا ستا له مخه سره سياله

(3) افعال :
په پښتو كي دا افعال د تشبيه دپاره راځى : ته وا ، ته به وايي، وائې ته چي وائې، تابه ويل :
د ته وا مثال :
مخلص وايي :
رامو نه وړو د پردو له كـــوره ګټه
يو د بل له جېبې كاږو ته وا غله يو
د ته به وايي مثال :
خوشحال خان وايي :
ته به وايي د ګلاب په ګل شبنــــــــــــــــــــــــم دى
چي باړخو دى د نماشتې په وخت خولې شي

د وائي مثال :
عبدالقادر وايي :
ژړ او سره نمرى اغوستي ګلرخانو
وايي سپروني ونيول ګلونــــــــــــــــه

تا به ويل مثال :
پر دې ښاغلي سپى داسي ګران وْ تا به ويل زوى ئې دئ.

د ته چي وايي مثال :
مدېر صاحب داسي پر چوكۍ ناست دى ته چي وايي د پرنګي سر ئې په توره وهلى دى.

د تشبيه اقسام د تشبيه د اداتو په اعتبار :
كه په تشبيه كي د تشبيه ادات نه وي راغلي موكده ئې بولي، او كه راغلي وي مرسله يا مطلقه ئگې بولي هغه چي د تشبيه توري نه وي پكښي راغلي لكه رحمان بابا چي وايي :
شام سحر مي دغه ستا زلفي رخسار
نور مي مه پوښته له شام او له سحره
مطلقه خو دمخه تېره شه.

(3) ركن د تشبيه وجهه :

د تشبيه وجه د مشبه او مشبه به تر منځ يو مشتركه معنى ده، چي په مشبه به كي به د اصليت او مشبه كي د فرعيت په توګه وي او دابه هم د ويونكي په نظر كي وي (6) د ويونكي نظر ځكه ضرورى دي چي مثلاً كه يو سړى د يو پهلوان سره تشبه كړه شي كه څه هم دا سړى په ډيرو شيانو كي لكه خوله، پزه، لاسونه، جسميت، او نورو كي پهلوان سره شباهت لري مګر د ويونكي نظر او مقصد غښتلوالىاو قوت دى، دا د تشبيه وجه به يا د حقيقت له رويه وي لكه چي ووايو : احمد لكه زمرى دى ! يعني په زړه ورتوب كي او يا به د تخيل له رويه وي لكه حسن او ښكليتوب (7) چي ووايو : مخ لكه سپوږمۍ دى.

د تشبيه د وجهه په اعتبار د تشبيه اقسام :
د تشبيه د وجهي په اعتبار تشبيه پر لاندي قسمو وېشلې شويده : تمثيليه او غير تمثيليه ، مجمله او مفصله، قريبه او بعيده.

تمثيليه تشبيه :
هغه ده چي د تشبيه وجهه ئې له متعددو شيانو څخه راوتلې وي لكه حميد چي وايي :
دا زما له غمه شين زړه پكښي خيال د يــــــــار د شونډو
هسي رنګ زيب و زينت كا لكه مى په شنه پياله كښي
دلته د تشبيه وجهه له څو شيانو څخه راوتلې ده د زړه او پيالې له شينوالي، د شونډو او مى د سوروالي څخه او دا چي شونډې او مى دواړه د څكلو شيان دي او هم زړه د خيال او پياله د ميو ظرفونه دي ددې ټولو څخه د تشبيه وجهه راوتلې ده.

غير تمثيليه تشبيه :
هغه ده چي د تشبيه وجهه له مفرد شى څخه راوتلې وي لكه شمس الدين چي وايي :
د ګلرخو په هوس شپې روڼومـــــــه
آموخته لكه شبنم په دا شبخون يم

مجمله تشبيه :
هغه ده چي تشبيه وجهه پكښي نه وي ذكر شوې مثلاً رحمان بابا وايي
دا هلال دى چي ليده شي په شفق كي
كه په لاس د ګل اندامي سپين وښى دى

مفصله تشبيه :
هغه ده چي د تشبيه وجهه ذكر شوي وي مثلاً حنان وايي :
تبسم ئې له دشنامه سره خوند كا
قدر ډېر لري ترخه چي شي شراب
تريخوالى د تشبيه وجه ده.

قريبه تشبيه :
هغه ده چي بېله فكره ويونكى يا آروېدونكى ته د تشبيه وجهه څرګنده شي عبدالقادر وايي :
كه مو عمر د چمن تر ګــــــــــــــلو كم دى
د لاله غوندي سور مخ د زړه په داغ يو

بعيده تشبيه :
هغه ده چي د تشبيه وجهه تر ډېر وخت وروسته څرګنده شي لكه محمد هوتك چي وايي :
د بيلتون په تاريكوكي مي زړه شين شو
رڼا لمر د جام د ميو په ظـــــــلام را (8)
لمر د شرابو سره تشبيه شويدى، په لومړى وار د تشبيه وجه سړى دستي نه شي موندلاى څو ورته ډېر دقيق نه شي وروسته څرګندېږي چي شايد د تشبيه وجه به حرارت وي … دا تشبيه په پارسي كي ډېره ده.

(4) ركن د تشبيه غرض :

د تشبيه غرض د مشبه تعريف دى يعني د مشبه د حال بيان او وصف غرض دى لكه ښكليتوب ، ښه والى، بدوالى او نور ځكه د تشبيه غرض اكثراً مشبه ته راجع كيږي، دا غرض پر څو ډوله دى :
لومړى دا چي د مشبه بدوالى غرض وي لكه چي حميد متملق او مداح او غوړه مال شاعر ته وايي :
لكه سپى چي په مردار شاوخوا كيږي
هسي ته كس وناكس په اسره ستايي
دويم دا چي د تشبيه غرض د مشبه د حال ايضاح او بيانول وي لكه علي خان چي وايي : (9)
زه درپسي درسته شپه پټ ژاړم لكه پرخه
ته سبا خندان لكه ګل وازګرېوان د چايي؟
په دې بيت كي د تشبيه غرض د مين پټه ژړا او د معشوق خندا ده چي دواړه د مشبه حال باله كيږي.
دريم دا چي د تشبيه غرض د مشبه د حال د مقدار څرګندول وي لكه حميد چي وايي :
كه ئې سپك كا عاشقي لــــكه بڼه
هغه كس تر كوه قاف دروند وګڼه
يا نور داسي مثالونه چي غرض پكښي ښكليتوب زينت يا نور وي، مګر كله كله د تشبيه غرض مشبه به ته هم رجوع كوي دا هغه وخت چي د تشبيه د وجهي له رويه چي هره خواناقصه وي هغه مشبه به شي او غرض ځيني اكمليت او بشپړتوب وي، دې ته مقلوبه تشبيه هم وايي ځكه چي مشبه به د مشبه پر ځاى راوړه شوى دى لكه رحمان بابا چي وايي :
دا هلال دى چي ليده شي په شفق كــــــي
كه په لاس د ګل اندامي سپين وښى دى
په دې بيت كي هلال مشبه او وښى مشبه به دى، مګر په مشبه به كي د تشبيه وجهه ناقصه ده ځكه چي هلال خو تر وښي په ښكليتوب كي اكمل دى خو د تشبيه غرض وښي ته راجع دى.

د تشبيه نور عمومي اقسام :

په عموم طور تشبيه نور قسمونه هم لري چي مشهوره ئې اوه دى :

  1. مطلقه تشبيه :
    چي شرط او قيد ونه لري لكه د خوشحال دا بيت :
    د اميد غوټۍ مي واړه شګفته شي
    چي د دوويم پر ما لــــــــــكه صبائي

  2. مشروطه يا مقيده تشبيه :
    چي يو شرط يا قيد پكښي وي لكه پيرمحمد كاكړ چي وايي :
    مخ كه دي ګلشن دى يا څراغ دى يا سورګل
    زه باندي بورا يم يا پتنګ يم يـــــــــــــــــا بلبل
    “كه” په پښتو كښي د شرط تورى دئ.

  3. تشبيه تفصيل :
    چي يو شى د بل شي سره تشبيه كړي بيا بيرته ووايي چي داسي نه ده او د مشبه به افضليت ثابت كړي مثلاً خوشحال وايي :
    چي و مخ وته دي ګورم لكه لمر هسي ځليږي
    قربان دي تر جمال شم په معنى تر لمره غټ يې

  4. د تسويآ تشبيه :
    چي د يو شي صفت د مطلوب له صفته سره مساوي وباله شي لكه ګل محمد هلمندى چي وايي :
    لكه څڼي چي دي ستــــــــا پر مخ پريشاني
    هسي شان مي د خاطره پريشاني ده (10)

  5. د اضمار تشبيه :
    د اضمار تشبيه داده چي تشبيه مضمره وي لكه پيرمحمد كاكړ چي وايي:
    محبوبا پر پالنګ واوښته په خوب كي
    كه هوسۍ وه د بهار پر ګلــــــو رغښته

  6. كنايه تشبيه :
    كنايه تشبيه هغه ده چي د تشبيه تورى وغورځول شي او يوازي مشبه به راوړه شي لكه عبدالعظيم چي وايي :
    سپيني مرغلري د ګلاب په ګــــــــــــــل بهيږي
    روغ زړه مي غوڅيږي چي اوريږي له نرګسه

  7. معكوسه تشبيه :
    د عكس تشبيه داده چي دوه شيه يو له بل سره تشبيه كړى شي رحمان بابا وايي :
    پخواني هم ټوله ستا په څېر سړي وه
    ته هم پاڅه د هغو په څېر همت كـــړه

Advertisement | Why Ads? | Advertise here

پوهنتون چینل

پوهنتون چینل درسره سبسکرایب او شریک کړئ

سبسکرایب Subscribe


Editorial Team

د واسع ویب د لیکوالۍ او خپرونکي ټیم لخوا. که مطالب مو خوښ شوي وي، له نورو سره یې هم شریکه کړئ. تاسو هم کولی شئ خپلې لیکنې د خپرولو لپاره موږ ته راولېږئ. #مننه_چې_یاستئ

خپل نظر مو دلته ولیکئ

wasiclinic.com
Back to top button
واسع ویب