تجسس

تجسس در لغت به معنای جستجو و تفحص و تفتیش استعمال شده و غالبا در معنا ومفهوم شر مورد استعمال است.
در اصطلاح تجسس به معنای جستجوی عیوب و کوتاهی ها و افشای صفاتی است که مردم آن را پوشیده نگهمیدارند.
تجسس در قرآن وسنت:

تجسس در قرآن:

الله تبارک وتعالی بندگان مؤمن خویش را از خلال آیات محکم و صریح از تجسس باز داشته و حرمت این فعل ننگین را اعلان می دارد. چنانچه او تعالی فرموده است:« يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيرًا مِّنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَلا تَجَسَّسُوا وَلا يَغْتَب بَّعْضُكُم بَعْضًا أَيُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَن يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتًا فَكَرِهْتُمُوهُ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَّحِيمٌ[الحجرات: 12].یعنی: اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد از بسيارى از گمانها بپرهيزيد كه پاره‏اى از گمانها گناه است و جاسوسى مكنيد و بعضى از شما غيبت بعضى نكند آيا كسى از شما دوست دارد كه گوشت برادر مرده‏اش را بخورد از آن كراهت داريد [پس] از خدا بترسيد كه خدا توبه‏پذير مهربان است.

عبدالله بن عباس رضی الله عنه در تفسیر این آیت می گوید: الله متعال نهی کرده از این که عورات و عیوب مردم مورد بحث و جستجو قرار گیرد.

در آیت دیگری آمده است:« وَالَّذِينَ يُؤْذُونَ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ بِغَيْرِ مَا اكْتَسَبُوا فَقَدِ احْتَمَلُوا بُهْتَانًا وَإِثْمًا مُّبِينًا»[الأحزاب: 58].یعنی: و كسانى كه مردان و زنان مؤمن را بى‏آنكه مرتكب [عمل زشتى] شده باشند آزار مى‏رسانند قطعا تهمت و گناهى آشكار به گردن گرفته‏اند.

اکثر مفسرین اذیت رساندن به مؤمنین و مؤمنات را به معنای جستجوی اعمال مخفی و مستور مردم تفسیر کرده اند، پس کسی که اشتباهات دیگری را جستجو می کند، در مورد امور شان به تجسس می پردازد، و گناهان آنها را تبارز می دهد و برملا می گرداند، در واقع وی را اذیت رسانده است.

تجسس در سنت نبوی:

پیامبر صلی الله علیه وسلم از تجسس به شدت نهی کرده و بیان داشته که این خصلت نکوهیده اخوت را فاسد می سازد و رشته های دوستی و محبت را قطع می سازد. در اینجا به ذکر چند حدیث نبوی بسنده می کنیم:

(1) حضرت ابوهریره رضی الله عنه از پیامبر صلی الله علیه وسلم روایت می کند که آن حضرت فرمودند:« إِيَّاكُمْ وَالظَّنَّ فَإِنَّ الظَّنَّ أَكْذَبُ الْحَدِيثِ ، وَلا تَجَسَّسُوا ، وَلا تَحَسَّسُوا ، وَلا تَنَافَسُوا ، وَلا تَحَاسَدُوا ، وَلا تَبَاغَضُوا ، وَلا تَدَابَرُوا ، وَكُونُوا عِبَادَ اللَّهِ إِخْوَانًا». یعنی: از گمان زدن خود داری کنید؛ زیرا که گمان زدن دروغ ترین سخن است؛ تجسس نکنید، خبرچینی هم نکنید، با هم فخر فروشی نکنید، با هم حسد نورزید، با هم بدبینی نداشته باشید، از همدیگر روی نگردانید، وبندگان خدای و باهم برادر باشید.

(2) ابو برزه اسلمی -رضی الله عنه- روایت می کند که پیامبر -صلی الله علیه وسلم- فرمودند:« يَا مَعْشَرَ مَنْ آمَنَ بِلِسَانِهِ وَلَمْ يَدْخُلْ الْإِيمَانُ قَلْبَهُ لَا تَغْتَابُوا الْمُسْلِمِينَ وَلَا تَتَّبِعُوا عَوْرَاتِهِمْ فَإِنَّهُ مَنْ يَتَّبِعْ عَوْرَاتِهِمْ يَتَّبِعْ اللَّهُ عَوْرَتَهُ وَمَنْ يَتَّبِعْ اللَّهُ عَوْرَتَهُ يَفْضَحْهُ فِي بَيْتِهِ». یعنی: ای گروهی که به زبان ایمان آورده؛ ولی ایمان در قلب شان داخل نشده! مسلمانان را غیبت نکنید و در پی جمع آوری عیب های آنها نباشید، چه هرکه در پی عیبهای ایشان باشد خداوند هم عیبهای او را برملا خواهد ساخت، وخداوند عیبهای هرکه را که بر ملا نمود در خانه اش او را رسوا می کند.

(3) از معاویه بن ابو سفیان رضی الله عنه روایت است که پیامبر صلی الله علیه وسلم فرمودند: « أَعْرِضُوا عَنِ النَّاسِ، أَلَمْ تَرَ أَنَّكَ إِنِ اتَّبَعْتَ الرِّيبَةَ فِي النَّاسِ أَفْسَدْتَهُمْ أَوْ كِدْتَ تُفْسِدُهُمْ» یعنی: از مردم روی بگردانید، مگر ندیده ای که هرگاه امور شک بر انگیز را در مردم پیگیری کنی ایشان را فاسد ساخته ای یا نزدیک است که به فساد شان بکشانی.

اقسام تجسس:

تجسس به طور عموم حرام و شرعا ممنوع می باشد؛ ولی به اقتضای مصلحت بعضی از اشکال آن جواز پیدا می کند. از این رو می توان تجسس را به طور عموم به دو قسم تقسیم کرد:

اول: تجسس ممنوع: همان تجسسی را گویند که عورات، اسرار و عیوب مردم به انگیزه اطلاع یابی و فضولی گری مورد جستجو قرار گیرد بی آنکه در پی آن غرضی مباح یا جلب منفعتی راجح، یا دفع مفسده ای متوقع قرار داشته باشد.
در مورد حرام بودن این نوع تجسس همه نصوص دینی صراحت دارند، و جز در حالاتی خاص مباح دانسته نشده است. در اصل تجسس با تمام اشکال و انواعش حرام و غیر مجاز است و از آن منع صورت گرفته است؛ چه تجسس فرد در برابر فرد باشد، یا تجسس فرد در برابر دولت یا تجسس دولت در برابر افراد یا دولتها؛ زیرا که تجسس حرمت مسلمان را می درد و رازش را فاش می کند، وباعث حقد و کینه و بد بینی در میان افراد جامعه می گردد و از همین روی اسلام به طور مطلق آن را رد می کند.

دوم: تجسس مشروع: مقصد از تجسس مشروع همانا جمع آوری خبر برای مصلحت دولت اسلامی در تعاملش با دشمنان اسلام می باشد، گاهی دولت اسلامی می خواهد که جوامع بشری را از فتنه و فساد پاکسازی کند.
حکم تکلیفی این نوع تجسس در میان فرضیت و اباحیت بر حسب آنچه که مصلحت و ضرورت ایجاب کند، متفاوت است، بعضی از تجسسها فرض و بعضی دیگر کمتر از فرض و یا مباح می باشند.

تأثیرات وپیامدهای منفی تجسس:
(1) تجسس یکی از پدیده های بدگمانی و اثری از آثار زشت آن می باشد؛ زمانی که یک شخص در بدگمانی افتاد در پی تجسس بر می آید.

(2) تجسس شکلی از اشکال ضعف ایمان وضعف دینداری و نبود احساس مراقبت الهی است، این در جانب دینی؛ ولی در جانب اخلاقی و سلوکی، نشانه خست و دنائت و پستی همت انسانی می باشد، که نفس انسانی را به امور بی ارزش مشغول میدارد و از امور ارزشمند و متعالی منصرف میگرداند.

(3) تجسس عامل گسستن روابط، تنگ شدن دائره ارتباطات، ظهور عداوت در میان دوستان، و انتشار تفرق و پراکندگی می گردد.

(4) با تجسس انسانهای الگو جایگاه خویش را از دست می دهند، قامتهای بلند در چشمها کوتاه می گردند، و در آن حال، گناه آسان و اشتباهات حقیر شمرده می شود. به این معنی: شخصی که مورد تجسس قرار می گیرد اگر در جای الگو و قدوه قرار داشته باشد، هرگاه که تجسس کننده از گناه یا تقصیر یا اشتباهش اطلاع یابد بدون شک قدر ومنزلتش در نزد او کم می شود و بعد از آن هیچ نصیحتی از از وی نمی پذیرد؛ حتی آن معصیتی که از وی دیده در نزد او هم خرد و بی مقدار بنماید و خود هم آن را انجام دهد.

(5) تجسس باعث فساد در زندگی می شود؛ به گونه ای که شک و تردید وهراس همه فضای زندگی را می پوشاند، هیچگاه انسان در بیان خصوصیات زندگی خود احساس امنیت نمی کند و بر عکس همواره احساس می کند که اگر کمترین حدی از اشتباهاتش نمایان گردد دنیا پر از تبلیغات خواهد شد.

(6) تجسس انگیزه های کراهیت و بدبینی و حس انتقامجویی را تقویت می کند، هرگاه شخصی بداند که فلان شخص در حق او تجسس می کند و کاستی ها و اشتباهات وی را بر ملا میسازد، او هم در فکر تجسس و رسوا کردن او بر می آید.

(7) همچنان تجسس یکی از راههای انتشار فحشاء و بد اخلاقی در میان مسلمین می گردد؛ زیرا که تجسس کاستی ها و گناهان و فساد مخفی را برملا و آشکار می گرداند و دیگران را به طور غیر مستقیم به این کار تشویق می کند.

(8) تجسس دلیلی واضح و روشن بر بدنیتی تجسس کننده و نفاق و دو رویی اوست، این خوی نشان می دهد که صاحب آن از ایمان به دور است هرچند که مدعی ایمانداری باشد، از تقوی عاری است هرچند که لباس تقوی در برکند، از همین روی است که پیامبر -صلی الله علیه وسلم- این گروه از مردم را مخاطب قرار داده فرموده است:« ای مردمی که به زبان ایمان آورده اید و ایمان در قلب تان داخل نشده است….»

(9) یکی از پیامدهای زشت تجسس آن است که دارنده این خوی به رسوایی و فضیحت وعید داده شده هرچند که در داخل خانه اش باشد. این وعید از خلال حدیث فوق الذکر دانسته می شود.

(10) برای متجسس همین قدر کافی است که خودش را عرضه غضب الهی ومستحق عذابی دردناک در آخرت ساخته و در دنیا در نزد مردم زشت و مبغوض قرار می دهد و هیچ کسی به او انس نمی گیرد و با حضورش در مجلسی احساس راحت نمی کنند.

اشکال تجسس:

(1) تجسس بر خانه های مسلمین و اطلاع یافتن در مورد عورات آنها از طریق گوش دادن به سخنان آنها از پشت دروازه، یا داخل شدن به خانه ها در وقت غفلت، یا داخل شدن به خانه دیگری به غرضی دروغین.

(2) داخل شدن به خانه ها یا اماکن خالی به حجت اینکه افراد گنهکار را دستگیر می کنند، این چیزی است که از نظر شریعت اسلام مجاز نیست.

(3) یکی دیگر از اشکال تجسس ممنوع آن است که در مورد گناه و معصیتی که قبلا ارتکاب یافته بحث و تحقیق صورت گیرد، و در مورد اصحاب آن تجسس صورت گیرد تا آن را بدانند.

(4) یکی دیگر از اشکال تجسس ممنوع آن است که به سخن مردمی گوش داده شود، در حالی که آنها از گوش دادن او به سخنان شان نا راضی باشند. پس گوش دادن به مکالمات تلفونی مردم نیز تجسس محسوب است. عادتا برای مردم خوش آیند نیست که کسی مکالمات تلفونی شان را استماع کند.

(5) یکی از زشت ترین شکل تجسس آن است که شخصی علیه مسلمان و به نفع دشمنان اسلام تجسس کند، اگر تجسس در برابر افراد به خاطر اطلاع یافتن از عیوب آنها حرام باشد پس تجسس علیه امت اسلامی به نفع دشمنان اسلام حرامتر و خطرناکتر و مضرتر بوده و خیانت به الله و رسولش و امت اسلامی به شمار می رود. فقهای اسلام تجسس علیه مسلمین به نفع دشمنان اسلام را از بزرگترین گناهان بر شمرده اند.

(6) ولی از اشکال تجسس مشروع آن است که شخصی به خاطر شناخت کافی و دقیق از دشمن به تجسس در مورد آنها بپردازد تا اندازه قوت آنها در جنگ را کشف نماید و اگر در اثنای جنگ باشد تجسس وتلاش برای شناخت دقیق از دشمن تا سرحد وجوب و فرضیت هم می رسد. این امر با قرآنکریم و احادیث نبوی و سیرت آن حضرت و عملکرد صحابه ثابت گردیده است.

اسباب و انگیزه های تجسس ممنوع:

انگیزه ها وعلل تجسس گوناگون است؛ ولی به ذکر چند انگیزه مهم آن بسنده می کنیم:
(1) فضولی گری محض: بعض مردم برای تجسس هیچ انگیزه ای ندارند جز حس اطلاع یافتن از اموری که مخفی و پوشیده است.

(2) قصد اذیت رساندن و رسوا کردن: شخصی در مورد شخص دیگری تجسس می کند تا به هدف خاصی که در دل دارد، او را رسوا گرداند، گاه ممکن است انگیزه اش حسد و بدبینی باشد.

(3) بدگمانی: هرگاه شخصی نسبت به شخص دیگری ظنین و بدگمان شود همان انگیزه می شود که در موردش تجسس کند و عیوبش را دنبال نماید.

(4) انتقامجویی و برخورد بالمثل: هرگاه شخصی بنداند که فلان شخص در موردش تجسس می کند و اشتباهاتش را دنبال می نماید، این امر وادارش می سازد تا او هم به فکر تجسس در حق او گردیده اشتباهاتش را جمع آوری کند و علیه وی تبلیغات راه اندازد.

(5) دستوری بودن: بعض مردم از طرف بعض جهات داخلی یا خارجی مکلف به تجسس در مورد شخصی یا جهتی می شوند و در مقابل آن پول یا مقام دولتی بدست میاورند.

وسائل وروشهای ترک تجسس:

(1) زنده کردن احساس مراقبت الهی و ترس از عقاب او تعالی وقوت انتقامش.
(2) مشغول شدن به خویشتن و امور شخصی به جای پرداختن به امور دیگران و عمل کردن به مصادیق حدیث نبوی شریف:« من حسن إسلام المرء ترکه ما لایعنیه» یعنی: از نشانه های نیکی در دینداری یک شخص، آن است که آنچه بدو مربوط نمی شود رها کند.

(3) اینکه شخص در خویشتن خویش حرص بر وحدت مسلمین را رشد دهد و به حسن ارتباط علاقمند و از چندپارچگی آنها هراسان شود.

(4) اینکه نصوص قرآن و احادیث نبوی را با دقت کامل مورد مداقه قرار دهد و به عاقبت هر امری درست بیندیشد.
(5) بداند که آنچه انجام میدهد سبب اذیت و آزار مسلمین می گردد و اذیت آنها از نظر شریعت نادرست و حرام است.
(6) اینکه تجسس کننده احساس هراس برایش دست دهد که نشود خود به این بلا مبتلا گردد و خداوند او را مجازات کرده رسوا نماید.