ژبنۍ نښې څنګه جوړښت لري او څنګه معنا لېږدوي؟
ژبپوهنه:
ژبپوهنه چې د ژبنیو نښو عمومي قوانین تر څېړنې لاندې نیسي ، د ژبنیو نښو د څېړنې دنده لري. ژبنۍ نښې دوې خواوې لري. هره نښه یو فیزیکي جوړښت لري چې د غږیزو غړو په ذریعه د اواز په بڼه تولیدیږي او موږ یې اورو یا یې د تورو په شکل کې وینو او لولو. د ژبنۍ نښې بله خوا هغې ته منسوب شوې معنا ده. د ژبنۍ نښې ( دال، ښووند) او هغې ته د منسوب شوې معنا ( مدلول، ښوولی) تر منځ اړیکې په بشپړ ډول بې قاعدې او خپلسرې دي. په دې معنا چې د دال او مدلول په منځ کې هیڅ ډول طبیعي یا منطقي تړاو نه وي موجود. که څوک وغواړي پوه شي چې موږ په پښتو کې زمري ته ولي د “ زمري” کلمه غوره کړې او یو بل څه نه ورته وایو، د دې پوښتنې ځواب نشته. د ژبپوهنې له مخې د ژبنۍ نښې معنا د ټولنې د عرف او تاریخي فرهنګي ګډ ژوند په بهیر کې د ویونکو له خوا ټاکل کیږي او د یوې ژبې ویونکی د هغې په تعیینولو کې یوې هوکړې ته رسیږي، چې یو ټولنیز تړون دی. د ژبپوهنې هغه څانګه چې د ژبنیو نښو معنا څېړې سیمانتیک(semantik) یا معنا پوهنه ده.
هیڅ ژبنۍ نښه له غږ څخه پرته په خپلواک ډول نه تصور کیږي. هره ژبه د غږونو ځانګړی سیسټم لري چې د بلې ژبې له هغې څخه توپېر لري. هر ژبنۍ اواز یو غږیز واحد ( فونیم) دی چې د یوې ژبې په بېلا بېلو لهجو کې په بېلا بېلو ډولونو سره تلفظ کیږي. د دغو غږونو څېړنه د غږ پوهنېPhonologie)) دنده ده. غږ پوهنه د ژبپوهنې هغه څانګه ده چې د یوې ژبې ځانګړي او ارزښتناک غږونه تر څېړنې لاندې راولي لکه څنګه چې د ویونکو له خوا ډلبندي شوې وي. دغه کتګورۍ د هرې ژبې غږیز واحدونه یا فونیمونه دي. ژبنیز غږونه له دوو جهتونو څخه تر څېړنې لاندې نیول کیږي. له یوې خوا غږونه یو عمومي فیزیکي جوړښت لري او د تولید په وخت کې بېلا بېلې ځانګړتیاوې ښیي له بلې خوا ژبنیز غږونه یو بنسټ جوړوي چې له مخې یې ویي یا کلمې د معنا په لحاظ له یوې بلې څخه بېلوي. د غږونو د فیزیکي جوړښت څېړنه د فونیتیک (Phonetik)) د پوهنې دنده ده او هغه غږونه چې په یوه ژبه کې د نښو معنا له یوې بلې بېلوي او د یوې ژبې غږیږ سیسټم د فونولوژي (Phonologie) په پوهنه کې څېړل کیږي( J.Link,1997)
یو ماشوم تر ۵-۶ کلنۍ پورې د خپلې ژبې ټول غږونه په خپل چاپېریال کې د تقلید په ذریعه کسب کولای شي. ژبني غږونه په بېلا بېلو ډولونو تلفظ کیږي. د ژبې یوه ځانګړتیا دا ده چې مختلف غږونه په ډلبندیو وېشي. دا د ژبې هغه خصلت دی چې موږ د نښو او معناو په منځ کې د اړیکې د موندلو په برخه کې پرې بحث وکړ. د غږونو مختلف شکلونه د یوې کتګوري د عناصرو په ډول چې عمومیت لري پېژندل شوي. دغه کتګوري فونیمونه دي. پښتو ژبه ۳۶ فونیمونه او ۳۰ توري لري. موږ د هر فونیم لپاره یو ځانګړی توری نلرو، نوځکه د ژبنیو غږونو په څېړنه کې یوه ربړه دا وي چې د یوې ژبې د غږ د ډول او د لیکنۍ بڼې په منځ کې توپیرونه راڅرګندیږي. پښتو ژبه هم له دې ستونزې څخه مبرا نه ده. د مثال په ډول، په پښتو ژبه کې موږ د لنډ واو او اوږد واو چې دوه فونیمونه دي یو توری (و) په کارو، لکه د زانګو او ټټو په کلمو کې. دغه ربړه په ډيرو ژبو کې عا مه ده. د دې ربړې د هوارولو لپآره او سمهال له نړیوال فونیټکي ابیڅې (IPA) څخه کار اخیستل کیږي. دغه سیسټم په دقیق ډول ژبني غږونه د تورو په ذریعه څرګندولای شي. د زیات تفصیل لپاره وګورئ : (پوهاند زیار ۲۰۱۶)
د یوې ژبې غږونه په دې بنسټ څېړل کیږي چې غږیز غړي د هغو په تولید کې څه نقش لري، او غږیز غړي د اوازونو د تولید په موقع کې کوم حالت اختیاروي. په پښتو کې په عموم ډول درې ډوله ژبنیز غږونه بیواک، اواز لرونکی یا خپلواک غږونه او غبرګغږونه لرو. د خپلواک غږونو شمېر اوو ته رسیږي.
د فونیمونو په بحث کې د دې خبرې یادول ضروري ده چې هر یو توک یې یعنې فونیم له بل هغه څخه توپېر لري. د فونیمونو له یو ځای کېدو څخه یو مورفیم جوړیږي. مورفیم تر ټولو کوچنی مانیز واحد دی. که په دوو مورفیمونو (کلمو) کې یوازې یو فونیم له یو بل سره توپېر ولري، دغې جوړې ته په ژبپوهنه کې تر ټولو کوشنۍ جوړه (minimalpaar) وایي. د مثال په ډول د “ کور” او” پور” په کلمو کې یوازې یو فونیم چې د دواړو هغو په پیل کې راغلی له یوه بل سره توپیر لري او نور چاپېریال یې سره یو شانته دي. دغه غږیز واحدونه / ک/ او /پ/ د دې سبب شوي چې کلمې د معنا په لحاظ سره بېلې کړي. د دې یادونه ځکه ضروري وه چې وښیي ژبه په بنیادي ډول د تقابل پر اصل ولاړ ده. دلته دغه اصل د ژبې تر ټولو کوچنی جوړونکی واحد یعنې د فونیم په کچه لیدل کیږي. د تقابل اصل په نورو کچو هم د تشخیص وړ دی چې وروسته به اشاره ورته وشي.
فونیمونه په یوازینی ډول کلمې نه جوړوي او له دې امله داسې ژبني توکي نه دي چې معنا ورته منسوبه شي. د فونیمونو ترکیب معنا لرونکي وییې یا مورفیمونه جوړوي چې هر یویې یوه معنا یا څومانیر اړخونه لري. د ژبنیو نښو په منځ کې د اړیکو څېړل د معنا د پوهنې (Semantik) دنده ده. د معنا پوهنې له مخې څومره چې د ژبنیو نښو او هغو ته د منسوب شویو مفهومونو تر منّځ اړیکې مهمې دي هغومره د بېلو کلمو تر منځ اړیکې ارزښتناکې دي. هره ژبنۍ نښه خپل ارزښت د معنا د ایجاد په سیسټم کې دننه د هغې اړیکې له لارې تر لاسه کوي چې له نورو کلمو سره په تقابل کې دریږي. په دې حساب معنا یوه ارتباطي کلمه ده او د دوو عناصرو د موجودیت او د دوی له تړاو څخه راوتلې ده. معنا په یوازیتوب کې نه، بلکې له نورو عناصرو او په معمول ډول له ژبې څخه بهر د نورو اجزاوو په راګډولو او تصور کولو سره تولید او لېږدول کیږي. که موږ د “ هلک ” کلمه واورو د هغې په معنا ځکه پوهیږو چې په مقابل کې یې د “نجلۍ” کلمه پېژنو. د دې دوو کلمو په منځ کې اړیکې اوس دوه اړخیزې دي. یوه اړیکه یې دا ده چې جنسیتي تضاد په ګوته کوي. نارینه او ښځېنه دوه متضاد جنسونه دي. بله اړیکه یې ددې دوو کلمو په منځ کې ګډ اړخ ته اشاره کوي. دوی دواړه انسانان دي او انسانیت د دوی په منځ کې یو مشترک اړخ دی. په دودیزه ژبپوهنه کې معنا د فونیمونو په پېژندلو او په جمله کې د نحوي ترکیب په سمه کارونه کې وینو. د معنا پوهنې، چې د رغښتوالی فکري جنبش څخه سرچینه اخلي، له مخې د ژبنیو توکو له تعاملاتو او اړیکو څخه بهر د نورو شرایطو پېژندلو ته اړ یو. د دې څېړندود پر بنسټ په دال او مدلول پورې ټولې تړلې خواوې په ذهن کې تداعي کیږي او په دې ډول د پوهېدو او پوهاوی عملیه شونې ګرځوي. په دې برسېره نوې ژبپوهنیز څېړندود موږ ته دا ښیي چې په ژبه کې هره کلمه له نورو ډېرو کلمو سره یا د تقابل پر بنسټ کارول کیږي یا د معنا له مخې له هغوسره یو ګډ اړخ لري. ژبنی سیسټم په دې دوه ګوني خصلت تکیه کوي. د تقابل او مشابهت د دې دوه بعدیز سیسټم په دننه کې متنونه خپلې معناوی ایجادوي او لېږدوي.
ویل کیږي چې په ژبه کې په عموم ډول دوه ګونې اړیکې کار کوي. دلته د معنا د لېږد لپاره له دوو سیسټمونو څخه کار اخیستل کیږي. په هر سیسټم کې د ژبنیو توکو په منځ کې ځانګړې اړیکې کار کوي. په ژبپوهنه کې دغو سیسټمونو ته د ژبې دوه بعدونه هم ویل شوي. یو بعد یې په یوه افقي لیکه کې ژبني توکي د نحوي قواعدو پر بنسټ د یو بل تر څنګ ږدي چې د ژبې افقي محور جوړوي. په دې لیکه کې یوه جمله د غږونو، سیلابونو ( څپو)، کلمو او فقرو یوه پېچلې ټولګه ده چې هره کلمه ښایي یوه یا څو سیلابیزه وي. د نحوې ترکیب لپآره خپل قواعد شته چې بېلا بېل توکي سره یو ځای کوي. د ژبې دغه بعد په ژبپوهنه کې د سینټاګم په نوم یادیږي او یو ادبی قاموس یې را پېژني: سینټاګم “ یوه ژبپوهنیزه اصطلاح ده چې په یوه معینه لیکه کې د ژبنیوواحدونو یو ترکیب ښیي. یوه غونډله یا جمله د کلمو یو سینټاګم جوړوي.” 2018)، ( oxford literary term
د ژبې له بل بعد څخه چې یوه عمودي لیکه جوړوي، موږ د افقي بعد لپاره کلمې غوره کوو. له دې محور څخه کلمې د تقابل د اصل پر بنسټ انتخابیږي او په افقي لیکه کې د بلې هغې ځای ناستې کېدای شي بې له دې چې د دغه بعد نحوي ترکیب یا قواعدو ته زیان ورسوي. هره کلمه چې د بلې ځای نیسي په جمله کې هماغه ګرامري چار اجرا کوي. په لاندنیو جملو کې د ژبې د دوو بعدونو کارونه ښکاري. په دې جمله کې “ زمرک کتاب لولي.” د زمرک پر ځای د “ښوونکي،” ، د “ناول”- پر ځای د “ لیک” دغه راز د “ لولي” پر ځای “ اخلي،”، “ وینی ” یا “پلوري” کلمې راتلی شي بې له دې چې د جملې په نحوي ترکیب کې بدلون راشي. پورته یادې شوې کلمې چې له عمودي محور څخه غوره شوې په دې لیکه کې د یو بل ځای ناستي کېدای شي. په لاندنیو دوو جملو کې د افقي بعد ځانګړنې ته پآم وکړۍ:
“ چې زه دي ګورم ته ویده یې.”
“ ته چې ویده یې زه دي ګورم. ”
په دواړو جملو کې ټولې کلمې سره شریکې دي خو د معنا له مخې توپیر لري. د دې سبب دا دی چې دلته ژبني توکې په جمله کې وروسته وړاندې ، یعنې د لومړۍ هغې په پرتله په بېلو موقفونو کې کارول شوي دي. د ژبې هره وینا د دغو دوو سیسټمونو پر بنسټ ایجادیږي.
په دې ډول موږ ولیدل چې په ژبني سیسټم کې هره کلمه له نورو سره یا په تقابل کې ولاړه وی یا له نورو کلمو سره یو ګډ اړخ لګوي. د تقابل یا مخاوي د دې سیسټم په دننه کې متنونه معناوې ایجادوي او لیږدوي. له دې امله په متن د پوهېدو لپاره ( ادبي یا بل هر متن) اړینه ده چې په هغه کې شته تقابلونو او مشترکاتو ته پام وکړو.
