په اسلام کې د فقهي مذاهبو پېژندنه

کله چې موږ د اسلام په اړه خبرې کوو، ډېری وخت د “مذهب” له کلمې سره مخ کېږو. ځینې خلک فکر کوي چې مذهبونه په اسلام کې بېلابېلې ډلې دي، حال دا چې دا تصور سم نه دی. نو بیا مذهب څه ته وايي؟ او ولې مسلمانان د حنفي، مالکي، شافعي او حنبلي په څېر مذاهبو پیروي کوي؟

د دې پوښتنو د ځواب لپاره، موږ باید لومړی د “مذهب” کلمې په مانا پوه شو او بیا د هغه تاریخي او شرعي اړتیا وڅېړو چې ولې دغه فقهي ښوونځي رامنځته شول.

د مذهب لغوي او اصطلاحي مانا

“مذهب” یوه عربي کلمه ده چې په لغت کې “لارې”، “تګلارې”، “نظر” او “د تګ ځای” ته ویل کېږي. خو په اسلامي شریعت کې، مذهب د یوه لوی مجتهد امام (لکه امام ابو حنیفه، امام مالک، امام شافعي او امام احمد بن حنبل) هغې فکري او فقهي تګلارې ته ویل کېږي چې د قرآن کریم او نبوي سنتو څخه یې د شرعي احکامو (حلال، حرام، فرض، واجب او داسې نورو) د استنباط او را ایستلو لپاره کارولې ده.

په بله وینا، مذهب پخپله یو نوی دین نه دی، بلکې د اسلام د بنسټیزو سرچینو (قرآن او سنت) د پوهېدو او په ورځني ژوند کې د عملي کولو یوه منظمه او علمي طریقه ده. ټول مذاهب په بنسټیزو عقایدو (توحید، رسالت، اخرت) کې یوه خوله دي او توپیر یې یوازې په ځینو فرعي او اجتهادي مسایلو کې دی.

د مذاهبو د رامنځته کېدو لاملونه څه وو؟

د صحابه کرامو له دورې وروسته، کله چې اسلام د نړۍ بېلابېلو سیمو ته ورسېد، مسلمانان له نویو مسایلو او پوښتنو سره مخ شول چې په قرآن او حدیث کې یې مستقیم ځواب نه و. دلته وه چې لویو عالمانو او مجتهدینو د “اجتهاد” له لارې د دغو مسایلو د حل هڅه وکړه. د مذاهبو د رامنځته کېدو ځینې مهم لاملونه دا دي:

1. د قرآن او حدیث په متنونو کې توپیر: د قرآن او حدیث ځینې متنونه قطعي (روښانه) مانا لري، خو ځینې نور بیا ظني (څو احتمالي ماناوې لري). د همدې ظني نصوصو په تفسیر کې د امامانو ترمنځ طبیعي اختلاف رامنځته شو.
2. د حدیثو په صحت کې اختلاف: په هغه زمانه کې ټولو امامانو ته ټول حدیثونه په یوه کچه نه وو رسېدلي. ځینو ته یو حدیث صحیح ښکارېده او ځینو نورو ته ضعیف، چې دې چارې هم د دوی په اجتهاد کې توپیر راوست.
3. د اجتهاد په اصولو کې توپیر: هر امام د شرعي حکم د را ایستلو لپاره خپل ځانګړي اصول (اصول فقه) درلودل. د بېلګې په توګه، امام ابو حنیفه رحمه الله په قیاس او استحسان ډېر ټینګار کاوه، په داسې حال کې چې امام مالک رحمه الله د مدینې د خلکو عمل ته ډېر ارزښت ورکاوه.

څلور مشهور سني مذاهب

په اهل سنت والجماعت کې په سلګونو مجتهدین تېر شوي، خو څلور فقهي مذاهب د خپلو منظمو اصولو او پراخوالي له امله تر نورو ډېر مشهور او منل شوي دي:

1. حنفي مذهب: د امام اعظم ابو حنیفه نعمان بن ثابت رحمه الله (۸۰-۱۵۰ هـ ق) لخوا تاسیس شوی. دا مذهب تر ډېره په عراق کې وده وکړه او د قیاس (analogical reasoning) او رایې کارونې له امله شهرت لري. ډېری مسلمانان، په ځانګړې توګه په افغانستان، پاکستان، هند، ترکیه او منځنۍ اسیا کې د همدې مذهب پیروان دي.
2. مالکي مذهب: د امام مالک بن انس رحمه الله (۹۳-۱۷۹ هـ ق) لخوا تاسیس شوی. دا مذهب په مدینه منوره کې رامنځته شو او “د مدینې د خلکو عمل” ته د یوې مهمې سرچینې په توګه ګوري. دا مذهب تر ډېره په شمالي افریقا کې عام دی.
3. شافعي مذهب: د امام محمد بن ادریس شافعي رحمه الله (۱۵۰-۲۰۴ هـ ق) لخوا تاسیس شوی. امام شافعي د حنفي او مالکي مذاهبو ترمنځ یو پل ګڼل کېږي او د “اصول الفقه” علم بنسټګر بلل کېږي. دا مذهب په مصر، اندونیزیا، مالیزیا او ځینو نورو سیمو کې ډېر پیروان لري.
4. حنبلي مذهب: د امام احمد بن حنبل رحمه الله (۱۶۴-۲۴۱ هـ ق) لخوا تاسیس شوی. دا مذهب په مستقیم ډول په قرآن او حدیث باندې ډېر ټینګار کوي او له قیاس او رایې څخه کمه استفاده کوي. دا مذهب تر ډېره په سعودي عربستان او ځینو خلیجي هېوادونو کې عام دی.

آیا د یوه مذهب پیروي ضروري ده؟

د یوه عام مسلمان لپاره، چې د قرآن او حدیث څخه په مستقیم ډول د احکامو د را ایستلو علمي وړتیا (اجتهاد) نه لري، د یوه معتبر مذهب پیروي (تقلید) اړینه او خوندي لاره ده. دا ځکه چې دغه امامان د تقوی، علم او پوهې په لوړه څوکه کې وو او خپل ټول ژوند یې د همدې کار لپاره وقف کړی و. د هغوی پیروي موږ له ګمراهۍ او په دین کې له خپلې رایې کارولو څخه ژغوري.

الله تعالی په قرآن کریم کې موږ ته لارښوونه کوي:
«فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِن كُنتُمْ لَا تَعْلَمُونَ» (سورة النحل: ۴۳)
ژباړه: نو که تاسو نه پوهېږئ، د علم له خاوندانو څخه پوښتنه وکړئ.

دا آیت په واضح ډول موږ ته د پوهانو او عالمانو د لارښوونو د پیروي امر کوي، او فقهي مذاهب د همدې پوهې منظم او ترتیب شوی شکل دی