قرآن و صفات الهی

در اين سلسله نخستين مسئله موضوع صفات الهی است. بيانات قرآن کريم در بارة صفات الهی نوعيت اصولی و تفصيلی را دارد. بيان اصولی قرآن کريم در اين رابطه از اين قرار است:
وَلِلّهِ الأَسْمَاء الْحُسْنَى فَادْعُوهُ بِهَا… [الأعراف: ١٨٠] ترجمه: و نامهاى نيكو به خدا اختصاص دارد.

يعنی عقل و علم انسانی هر آن صفات نيک را که می توانند تصور نمايند، همة آن صفات در حد کمال شامل صفات الله تعالی می باشد که تنها برای او تعالی خاص است.
در بيان نوعيت تفصيلی صفات الهی، صفاتی را که قرآن کريم برشمرده از آنجمله صفات بنيادی و نمايان اين ها اند.

الله تعالی خالق اين همه کاينات است که انسان نيز حصة آن می باشد.
رب هرچيز(پروردگار) است.
منظم و مدبر همه عالم وجود است.
عزيز(بر همه غالب) است.
قدير(کمال قدرت را برای انجام هرکاری دارد).
عليم(به هر راز آشکار و پوشيده می داند).
حکيم(هيچ فعل اوتعالی خالی از حکمت، دانايی و غايت نيست).
حميد(بالذات دارای صفات ستوده است).
قدوس(از هر عيب پاک است).
رحمن و رحيم(بی انتها مهربان است).
محسن(هميشه احسان کننده بر مخلوق خود است).
منعم(صاحب نعمات و اعطا کنندة آن است).
محب(با بندگان نيکوکار خود محبت کننده است).
مالک الملک(آقا و مالک همه کائنات است).
ملک(شهنشاه کل است).
مقتدر(صاحب قدرت کل است).
هادی(راه نمايندة راستی و سلامتی است).
آمر(حاکم مطلق است).
شارع(قانون ساز و عطا کنندة قانون است).
حاکم(فيصله کننده است).
معبود(مرجع حقيقی اطاعت و پرستش است).
قائم بالقسط(عادل است که هر سخنش مبنی بر حق و انصاف و فيصله اش کاملاً عادلانه می باشد).
محاسب(احتساب کنندة اعمال بندگان خود است).
مجازی(عوض دهندة اعمال است).
منتقم(انتقام گيرنده از باغيان است).
تواب(پذيرندة توبة گناهگاران است).
غفور(عفو و درگذر کننده است).

علاوه بر اين صفات مثبت، يک صفت منفی بالاتر از معمول و نهايت مهم هم است و آن اينکه ذات الله تعالی از هر نگاه بی نظير است. در عالم موجودات هيچ کسی ديگری نيست که با او در چيزی برابری کند و يا با او مشابهت داشته باشد.(ليس کمثلهِ شئ).
آخرين سخن و مهمتر از همه اينکه در الوهيت با او هيچکسی شريک نيست، در برابر او هيچکسی نيست که بتواند اله و معبود قرار داده شود، اله و معبود تنها او تعالی است و بس.

روشی را که قرآنکريم برای بيان اين صفات درپيش گرفته، آن نيز معنويت خاص دارد که در اين مورد نهايت درخور توجه است. اين روش بيان طوری نيست که در کتاب های علوم و فنون برای وضاحت مسايل می باشد. يعنی اينکه در بارة مسئله ای آنچه ضرورت به گفتن است، در موقع و محلش يک بار به ترتيب بيان شود و بعد از آن يک بحث ختم شده دانسته شده و ذهن از آن يکسو شود. برخلاف روش کلام قرآن کريم اين است که بجای بيان تمام صفات الهی در يک محل و به شکل مرتب، آن را جدا جدا و در مواقع مختلف بيان نموده است. يعنی به اساس ضرورت و مناسبت محل يکی را در يکجا و ديگرش را در جای ديگر تکرار نموده است. يک هدف مهم اين روش بيان اين است که در ذهن انسان تصور مکمل و جامع معبود برحق از هر نگاه جانشين شود و او با بصيرت کامل اين حقيقت را بياد دارد که به آن معبودی که من ايمان دارم او به يک وقت مالک اين همه صفات است و هر صفت متنوع او مقتضياتی دارد.

نه اين قابل قبول است که چندی از آن صفات را صفات حقيقی الله تعالی پذيرفته و از خود تصوری برای آن طرح ريزی نماييم و نه اين در خور پذيرش است که در بين مقتضيات اين صفات، تفريق بياوريم. يعنی که بعض مقتضيات آن را در ذهن خود جا بدهيم و بعض ديگر را فراموش نماييم. اين روش کج نظری و ضلالت است. راست فکری و حق تنها اين است که اين همه صفات برای الله تعالی حق دانسته شده به مؤثريت و حقانيت مقتضيات هريک آن ايمان داشته باشيم.