استاد حبیب هللا رفیع له نظره :

د جرګې تاریخي څېرنه د احمدشاهي دورې لویه جرګه

– د شېر سرخ د مزار جرګه:
کله چې د 1۷۴۷ کال د جون په 1۹ نېټه نادر افشار د ده باوري منصبدارانو وواژه یو ځل بیا د دې زمینه برابره
شوه، چې د افغانستان خپلواکۍ تر السه او د افغانستان د خپلواک دولت له پاره یو انتخابي مشر را منځ ته شي.
د دې مهمې سیاسي مسالې د حل لپاره د قومونو مشرانو بیا هم د لویې جرګې لمنې ته الس وغځاوه او د کندهار د
شېرسرخ په مزار کې د یوې لویې جرګې غونډې پیل شوې، په جرګه کې د زیاتو قومونو مجربو او باوري مشرانو
برخه در لوده، د دې جرګې مهم غړي دا وو.
نور محمد خان غلجی، محبت خان پوپلزی، موسی خان اسحق زی، نصر هللا نورزی، حاجي جمال خان بارکزی
او….
په دې مزار کې د لویې جرګې غونډې اته ورځې وشوې، خو نتېجه یې ځکه ور نه کړه، چې یوه مشر هم بل مشر ته
خپل واک نه شو ور کولی او پرخپل ځان یې د هغه واکمني نه شوای منلی، که څه هم په لومړي نظر د دې کار له
پاره نور محمدخان میر افغان ډېر وړ برېښېده، ځکه هم د پاخه عمر او هم د پخې تجربې څښتن و او په ټولو غلجي
ټبرونو کې یې محبوبیت او نفوذ در لود، خو څرنګه چې توند مزاج یې درلود ونه ټاکل شو، حاجي جمال خان هم
زیات قومي ځواک در لود او مشران وېرېدل، چې دی د واکمنۍ په وخت کې استبداد ته الس ونه غځوي، نو ځکه
ټولو هڅه در لوده داسې څوک را منځ ته کړي، چې د دوی له ازاد مزاج، د جرګې له اصولو او د افغانانو له ولسي
روایاتو او عدالت سره سم ګام واخلي او په راتلونکي کې استبداد ته الس ونه غځوي او هم د ډېرې پیاوړې قبیلې
مشر نه وي، تر نهمې غونډې پورې د مشر له پاره ټول شرایط ټاکل شوي وو، د شېر سرخ د مزار ملنګ صابرشاه
په دې جرګه کې یو د کم عمر ځوان، چې غلی به ناست، غښتلې مټې او زیاته هوښیاري یې درلوده په دې شرایطو
برابر وموند، له ځایه پاڅېد له نژدې کروندې نه یې د غنمو وږي )په بل روایت د وربشو وږي( را وشکول، رایې
وړل ، دې ځوان ته یې تاج ترې جوړ کړ، په دستار یې ور وټومبل او غږ یې وکړ:» زه د دې نوي مسوولیت له پاره
دا ځوان ټاکم!« د ټولو مشرانو دا ټاکنه خوښه شوه، هو! دا ټاکل شوی ځوان احمد خان و، چې بیا وروسته د احمد
شاه بابا په نامه یاد شو او په ډېر لږ وخت کې یې د خپل عقل، فراست او مېړانې په مټو لویه افغاني
سترواکي)امپراتوري( جوړه کړه او د افغانستان ټولې خاورې یې د نورو له واک نه آزادې کړې او تر دوه نیم سوه
کلنۍ دربدرۍ وروسته د افغانستان بشپړه آزادي تر السه شوه.

دا جرګه هم د کمیت له نظره ډېره لویه نه وه او محدودو مشرانو برخه پکې درلوده، خو د کیفیت له پلوه ډېره لویه
جرګه وه، ځکه د افغانستان د لوېدیځ د مهمو قومونو باوري مشران پکې موجود وو او له دې کبله، چې یو لوی سیاسي
ګام یې واخیست او د هېواد د مشرتابه په برخه کې یې پوخ او مدبرانه تصمیم وکړ، د دې انتخاب نتېجه ډېره په زړه
پورې او مطلوبه وه او د پښتنو هغه متل یې رښتیا کړ، چې وایي» کار چې په سال وي بې بال وي«
د احمدشاه بابا تر مړینې)1۷۷۲م( وروسته د ده په اوالد کې د اقتدار پر سر خونړۍ کورنۍ شخړې پیل شوې، مدبر
وزیر شاه ولیخان بامیزایي د تیمورشاه له خوا ووژل شو او د قومي دښمنیو په نتېجه کې تېمور شاه په غال پایتخت
کابل ته راولېږداوه، د ده تر مړینې وروسته د ده زوی زمانشاه، دسیسو او کورنیو دښمنیو تر لنډې مودې واکمنۍ
وروسته د زندان مېلمه کړ او دواک پر سر په واکمنه کورنۍ کې وژنې او قتل وخون دومره زیات شو، چې باالخره
انګرېزانو په 1۸۳۸م کال کې له دې نفاق نه درنه استفاده وکړه، زموږ پر هېواد یې وسله وال تېری وکړ او زموږ
ملي واکمني یو ځل بیا رانسکوره شوه، د دې ټولو بدبختیو لوی علت د جرګې) شوری( شاته اچول او د سال او
مشورې له منځه تلل وو.

د ولس جرګې:

– د جهادي مشرانو جرګه:
انګرېرانو، رنجیت سنګ او د افغانستان فراري پاچاشاه شجاع د 1۸۳۸ کال په جون کې یو دری اړخیز تړون السلیک
کړ، په دې تړون کې شاه شجاع ته وعده ورکړه شوه، چې دی به د افغانستان پاچاهۍ ته رسول کېږي او ده هم د
قدرت په هوس کې د افغانستان زیاتې سیمې انګرېزانو او سکهانو ته ور وبخښلې او د دوی بشپړه غالمي یې ومنله،
د همدې قرارداد په بنا شاه شجاع له انګرېزي لښکرو سره د سند او بوالن له الرې پر کندهار راغی، کندهار یې ونیو
او هلته د انګرېزانو له خوا د ده تاجپوشي وشوه، بیا یې د کابل پر لور لښکر کشي وکړه. غزنی یې الندې کړ او امیر
دوست محمدخان له کابل نه د بخارا په لور تېښته وکړه، شاه شجاع انګرېزانو کابل ته را ووست او پر تخت کښېنول
شو، انګرېزي نماینده مکناټن او نورو انګرېزانو علنا ټول اختیارات تر السه کړل او پاچا د کلمې په حقیقي معنی تش
په نامه پاچا و.

د افغانانو د ملي جرګو برکت و، چې افغانانو ته یې له پردو یرغلګرو سره د مقابلې داسې ملي شعور ورکړی و، چې
هر افغان خپل مسوولیت ګاڼه، چې بې له قبلي مفاهمې په خپله خپله سیمه کې را پاڅېږي او د پردي تېري په مقابل
کې ملي لښکر تنظیم او له تېري کوونکو سره مقابله پیل کړي.

په همدې اساس کله چې انګرېزان له کندهار نه تر کابل پورې را تلل، په الره کې ډېر بریدونه پرې وشول او دوی
هم خصوصا په غزني کې مجاهدین په ډېر وحشت او قساوت قتل عام کړل، خو دې وحشت او دهشت، نه یوازې دا
چې خلک ونه وېروالی شول، بلکې د ملي پاڅېدنو حلقه یې ال پسې پراخه کړه، د افغانستان په ګوټ ګوټ کې خلک
پاڅېدل او د دوی د غالم پاچا پر تاسیساتو بریدونه پیل شول، د ملي پاڅون حلقه د مرکز پر لور راتنګېدله او د بېلوبېلو
سیمو د مجاهدینو تر منځ مفاهمې ټېنګېدلې، د دې پاڅون او د دې مفاهمو نتېجه دا شوه، چې یو ځل بیا یوه ملي لویه
جرګه را منځ ته کړي.

د روژې په یوه مبارکه شپه کې د 1۸۴1م کال د نومبر په لومړۍ نېټه د کابل ښار په زړه عاشقان وعارفان کې د
مشرانو یوه جرګه راغونډه شوه او د یوه عمومي پاڅون له پاره یې پرېکره وکړه، جرګې چې د بېالبېلو قومونو مشران
پکې وو د پاڅون د رهبرۍ له پاره یوه دوولس کسیزه شورا جوړه کړه، استازي یې وټاکل، چې خلک پاڅون ته
وهڅوي، د انګلیسانو مخبران او ارتباطات تر څارنې الندې ونیسي او نور الزم اقدامات وکړي.

د انقلابي شوری د مشرۍ له پاره یې نواب محمد زمان خان د رئیس په حیث او امین هللا خان لوګري د» نائب« په
حیث وټاکل. د دې شوری نور مهم غړي: غازي عبدهللا خان اڅکزی، میرمسجدي خان او ځنې نور کسان وو.
دانقالب د څرخ په څرخولو کې د دې مشرانو هم لوی الس و: سکندرخان بامیزی، امام ویردي) اوزبک( مال احمد
برنج فروش، اکبر خوابګاهي، اغاحسین قزلباش او نورو په لسهاوو کسان د دې لویې جرګې د تدبیرونو په رڼا کې
په دوو میاشتو کې دننه انګرېزانو شرمېدلې ماته وخوړه او مجبور شول، چې د 1۸۴۲ کال د جنورۍ په ۶ نېټه کابل
تخلیه کړي او د افغانستان آزادي ومني.

دا لویه جرګه هم د کمیت له پلوه ډېره لویه نه وه، ځکه د نړۍ د وخت د لوی ښکېالکي ځواک تر واک الندې سیمو
کې جوړېده او د امنیت ساتلو یې بشپړه هوښیاري غوښته، چې وښوده شوه، خو د کیفیت له خوا ډېره لویه جرګه وه
او د ملي پاڅون له پاره یې داسې تدبیرونه ونیول، چې په ډېره ښه توګه یې ملي رهبري وکړای شوه او په ډېر لنډ
وخت کې یې د هېواد آزادي تر السه کړه، خو افسوس چې د انګرېزانو تفتین د قدرت ته رسېدو تر وخته پورې د دې
جرګې ځینې غړي لکه: غازي عبدهللا خان اڅکزی او میرمسجدي خان د خاینانو او دخپلو اعمالو په السونو شهیدان
کړي وو او پاتې یې هم د تښتېدلي امیر دوست محمد خان د حکومت د بیا ټینګېدلو په اثر تس نس شول، خو بیا یې
هم د نړۍ په تاریخ کې یو لوی کار تر سره کړی و او هغه هم د لومړي ځل له پاره د انګرېزانو د مغرور ښکېالک
شرمېدلې ماته وه، ځکه تر دې وخته دوی خپل قدرت نه ماتېدونکی ګاڼه او د نړۍ نورو لویو او وړو هېوادونو هم
فکر کاوه، چې انګرېز نه ماتېدونکی قدرت او قوت دی.

د امیر شېرعلي خان لویې جرګې:

– لومړۍ لویه جرګه:
امیر شېرعلي خان چې یو روڼ فکره پاچا و، لویو جرګو ته یې یو ځل بیا ارزښت ورکړ، ده په 1۸۶۵ م کال په کابل
کې یوه لویه جرګه جوړه کړه. دې جرګې ته یې د هېواد له بېالبېلو سیمو نه دوه زره کسان را وبلل، څو ده ته د ده د
وروڼو د اختالف او د ښمنیو په باب مشوره ورکړي، چې تر دې مشورې وروسته له خپلو وروڼو سره جګړې ته
متوجه شو، په نتېجه کې یې ماته وخوړه او د کابل تخت یې وروڼو ترې ونیو.

– دوهمه لویه جرګه:
همدا راز ده د خپلې واکمنۍ په دوهمه دوره کې په 1۲۹۰ هـ ق )1۸۷۳م( کال د خپل 1۳ کلن زوی عبدهللا جان د
ولیعهدۍ له پاره یولوی جشن جوړ کړ او د شمس النهار د یوه اقتباس په استناد پنځه سوه زره تنه مخور اوسپین ږیري
ورته را غوښتل شوي وو او اووه شپې او ورځې یې دوام درلود د همدې لویې غونډې په دوران کې امیر شېرعلي
خان د افغانستان لومړنۍ کابینه جوړه کړه، سید نورمحمد شاه یې صدراعظم وټاکه د بېالبېلو چارو له پاره یې وزیران
موظف کړل، دا دواړې جرګې د کمیت په لحاظ ډېرې لویې وې او خصوصا د دوهمې جرګې د ګډون کوونکو د
شمېر په اقتباس کې که غلطي شوي وي هم یقینا ډېره لویه جرګه به وه، خو کیفیت یې د پخوانیو جرګو غونډې نه و،
ځکه اهداف یې تر هغې واړه وو، له وروڼو سره جګړه د اقتدار جګړه وه او خلکو له داسې موضوع سره ډېره عالقه
نه ښوده او هم د ولیعهد ټاکل د پاچا یو بل هوس و، چې د خپل لوی زوی محمد یعقوب خان سر ه د مخالفت له امله
یې کړی و، خو بیا یې هم لویه مېوه یی په افغانستان کې د یوه منظم او عسکري حکومت او کابینې را منځ ته کېدل
وو.

بیا هم د ولس جرګې

– دمجاهدینو ارتباطي جرګه:
په 1۸۷۹ ع کال انګرېزانو یو ځل بیا پر افغانستان وسله وال برید وکړ، امیر شېرعلي خان کابل پرېښود او مزار
شریف ته د روسانو د مرستې په تمه ولاړ، خو هلته زړه چاودی مړ شو.
انګرېزانو د ده زوی یعقوب خان، چې له زندانه پر تخت کښېنول شوی و له ځانه سره مل کړ. ګندمک شرمېدلی
تړون یې ورسره وکړ او د افغانستان حکومت یو ځل بیا د انګرېرانو الس ته ولوېد.

د افغانستان ولس هم د خپل طبیعي خصلت له مخې د پاڅون لاره ونیوه، په هر ځای کې سره را غونډ شول او د خپلو
ملي مشرانو په الرښودنه یې پر انګرېزانو بریدونه پیل کړل. د کابل، کوهدامن او کاپیسا د جهاد مشران: محمد کریم
خان، غالم حیدر خان کابلي، میربچه خان کوهدامني، میرغالم قادر خان او پیانی، پروېز شاه خان پغمانی، د تګاو او
نجراو جهادي مشران، د جهاد مشران، محمد عثمان خان ساپی او ورور یې محمد شاه خان، په لوګر کې د جهاد
مشران غالم حیدر خان څرخي، سمندرخان او محسن خان لوګري، د میدان او وردګو جهادي مشران محمدجان خان
وردګ او مال عبدالغفور خان لنګري، د غزني او زابل جهادي مشران مال دین محمد اندړ، په هرات کې نایب ساالر
حفیظ هللا خان او سردار محمد ایوب خان، په ننګرهار کې عصمت هللا خان جبارخېل او د هېواد په ګوټ ګوټ کې په
سلهاو نور کسان، چې د مال مشک عالم د وینا له مخې د جهاد ټول مشران درې زرو تنو ته رسېدل.
دوی ټولو د هېواد په بېالبېلو برخو کې محلي جرګې جوړې کړې وې، چې د ارتباطي شبکو له الرې یې دې جرګو
ته د یوې واحدې جرګې بڼه ورکړې وه او د جهاد په ارتباط یې ګډ تصمیمونه نیول.

د همدې ګډو تصمیمونو له مخې مجاهدینو د انګرېزانو او مزدور حکومت ځالې ورانولې، د مرکز په لور را لنډېدل
او د کابل د محاصرې حلقه تنګېدله، څو چې د ټولو سیمو مجاهدین له خپلې خپلې خوا پر کابل را چاپېر شول او په
انګرېزي چوڼیو یې اوربل کړ. په دې بریالي جهاد کې نارینه او ښځو ګډه برخه درلوده او د 1۸۷۹ کال په دسمبر
کې یې سوړ ژمی د انګرېزانو له پاره په سره تنور بدل کړ او یوځل بیا یې انګرېزان د شرمېدلې ماتې په الره روان
کړل، چې د )1۸۸۰ )کال په جوالی کې یې په میوند کې د وولس زره لښکر تباه شو.

دې جرګو د انګرېزانو د شړلو پروګرام درلود، خو د افغانستان د آزادۍ د سنبالولو کوم پروګرام ورسره نه و، نو
ځکه کومه سکه، چې محمد جان خان ضرب کړې وه پرې لیکلي یې وو:

مـی کنم دیـوانګی تا برسرم غوغا شود
سکه به زر میزنم تا صاحبش پیدا شود

داکتر محمد ایمل