كنايه، د علم بیان دریم اصل | ادبي فنون
كنايه څه ته وايي؟
كنايه په لغت كښي د تصريح نقيض دى (13) او دبيان د علم دپوهانو په اصطلاح كنايه هغه ده چي د يو شي تعبير په غير صريح كلام سره وشي. (14)
د مجاز او كنايې فرق :
په مجاز كي د حقيقي معنا مرادول روا نه دي او په كنايه كي روا دى چي حقيقي معنا هم مراد شي.
د كنايې غرض : د كنايې غرض د لفظ تحسين ، دكلام خوږ والى او د اروېدونكي ابهام دى.
د كنايې اقسام :
كنايه پر درې قسمه ده : لومړۍ هغه ده چي كنايه له موصوفه څخه وي يعني دكنايې څخه ذاتاً موصوف مراد وي لكه عبدالعظيم چي وايي:
سپيني مرغلري د ګلاب پر مــــــــــــــخ بهېږي
روغ زړه مي غوڅيږي چي اوريږي له نرګسه
په پورته بيت كي مرغلري د اوښكو څخه د ګلاب ګل له مخه څخه، نرګس له سترګو څخه كنايه دى چي اوښكي او مخ او سترګي موصوف باله شي.
د كنايې دوهم قسم له صفته څخه كنايه ده يعني له كنايې څخه مقصد صفت دى لكه رحمان بابا چي وايي :
كه د عقل څه اثر لـــــــــــــــــــري و سر ته
لاس په سر مه شه د هر ګيډي و در ته
لاس په سر كېدل كنايه له سوال او طمع څخه دى، طمع او سوال صفت دى.
د كنايې دريم قسم له نسبته څخه كنايه ده اوهغه يو امر د بل امر دپاره اثبات يا نفي كول دي. لكه دا چي ووايو : “د احمد سترګي په آسمان كي دي” يعني متكبر دى كه څه هم صريحاً متكبر نه وي ورته ويل شوي، مګر دده وسترګو ته ئې په آسمان كي ځاى وټاكه او دهر چا سترګي چي په آسمان كي وي هغه متكبر دى نو احمد متكبر شو بانسبته كنايه شوه.
دكنايې ملحقات :
د بديع په علم كي ځيني انواع شته چي له كنايې سره خورا لږ اختلاف لري، ځكه ئې نو دالته راوړو هغه دادى : تعريض، توريته، استخدام ، ادماج پر اعته الطلب او نور …
(1) تعريض :
تعريض دادى چي له كنايې څخه داسي موصوف مراد شي چي هغه ذكر شوى نه وي او تعريض د هغه عبارت راوړل دي چي لفظ ئې پر يو شي دلالت كوي اود مفهوم او اشارې له لاري بل شى مرادوي لكه څوك چي بې نوبته كار يا خبري كوي او دا متل ورته ووايه شي : “ژرنده كه د پلار ده هم په وار ده”.
(2) توريته :
دې نوع ته ايهام هم وايي، او دا داسي دى چي په نظم يا نثر كي يو لفظ استعمال كړي چي دوې معناوي ولري، يوه ليري، بله نژدې. لومړى وار د ويونكي يا اروېدونكي ذهن نژدې معنى ته ولاړ شي مګر مقصد ليري معنى وي. لكه پير محمد كاكړ چي وايي :
جدايي په غم شريك كړم د غمجنو
د هر چا پر غاړه ژاړم لــــــــــــــكه نى
د غاړي لفظ دوې معناوي لري نژدې معنى ئې (ګردن) او ليري معنا ئې (طرز، اداء، روش) دى. چي د شاعر مقصد هم ليري معنى ده.
(3) ادماج :
ادماج هغه دى چي يو داسي كلام راوړه شي چي دوې معناوي ولري مګر په دوهمه معنى تصريح نه وي شوې د ادماج او توريته فرق دادى چي په توريته كي يولفظ راځي چي دوې معناوي ولري مګر په ادماج كي يو كلام راځي لكه عبدالقادر خان چي وايي :
سر په لاس درپسي درومم نه قبليږي
نصيب مه شه د چا دا سرګـــــــــرداني
سرګرځول يا سرګرداني دوې معناوي لري دلته پرېشاني غرض ده.
(4) براعت الطلب :
براعآ الطلب چي حسن طلب ئې هم بولي او د تعريض يو قسم دى يعني په ښه صورت شى غوښتل لكه په دې لنډۍ كښي :
پر دېوال هســــــــــــــــــــــــــــكه شه خوله راكه
يو همزولتيا ده بل منت درته كومــــــــــــــه
كه دي خوله راكـــــــــــــــــــــــــــړه څه به وشي
زړه به مي ښه شي خوله به بيا درسره وينه
تبصره :
كنايه هم ليري او نژدې لري د نژدې مثالونه ذكر شوه او ليري كنايه لكه دا متل : “ښځه له اجاغه غواړه،اور و لنده بل ته وركوه” اجاغ كنايه له مهماندارۍ څخه دى يعني سخا، ځكه چي اجاغ پر اور دلالت كوي او ډېر اور بلول پر ډوډۍ پخولو او ډوډۍ پخول پر سخا دلالت كوي
