ابن المقفا:

ابن المقفا به ویل، علم ډېر مهم دی او ځان پوهول د بل تر پوهولو لومړیتوب او اهمیت لري. په ځانګړې ډول د هغه چا لپاره ، چې پر نورو مسلط او واکمنیږي. دی پر نورو لاسبرتیا او حکومت کول  دانسان خورا لویه بدمرغي بولي.

ابو محمد ابن المقفا (Ibn al-Muqaffa) په فارس کې د اموي دولت د والیانو او جنرالانو سره له نږدې پاته شوی، همداراز یې د عباسي خلیفه ګانو سره هم راشه درشه درلوده.

اثار یې:

۱- کتاب الصحابه (رض)
۲- آداب

د «آداب» په نوم اثر یې دوه برخې کې وو. لومړی «آداب الصغیر» دوهم هغه یې «آداب الکبیر».دا کتاب په حقیقت کې د مختلفو لیکوالو او مصنفینو د مقالو مجموعه وه، چې نوموړي له فارسي نه عربي ژبې ته اړولی و. دغه کتاب د واکمنانو لپاره هېنداره ده، چې خپلې څېرې پکې وویني او په ټولیزه توګه د نوموړي دا کتاب د حکومتولۍ د فن ترڅنګ له سیاست سره هم تړاو لري.

د ابن المقفا د بحث محور واکمن دی، ځکه چې واکمن د سیاسي ډګر مهم لوبغاړی دی. هغه د واکمن په لاس قتل د بخښنې وړ جرم بولي، د ده په اند د واکمن دا عمل ځکه بخښل کیدای شي، چې حتماً د حکومت په ګټه یې ترسره کوي. له همدې کبله عدل او مساواتو ته یوازې د اخلاقي ارزښت په سترګه نه ګوري. بیا هم په خپلو لیکنو کې د مذهبي افکارو او مسؤولیتونو پر اداینې ټينګار کوي.

د ابن المقفا په اند، د انسان اصلي هدف په دې او هغې دنیا دواړو کې د نظم راوستل دی، چې د سالم عقل په مټ یې چې یوه الهي پېروزینه ده، ترلاسه کولای شي. له عقلمن انسان سره د اخرت ډېر فکر وي او په همدې اساس خپل دیني وجایب او مسؤولیتونه په ډېر غور سره سرته رسوي.
ابن المقفا د ښې حکومتولۍ او واک د دوام لپاره ځينې اصول وضع کړي او هغه دا چې، واکمن او حکومت مشر باید د خپلو وزیرانو او کارمندانو په ټاکنه کې ټينګ احتیاط وکړي. د خپلو خادمانو او ساتونکو روزمره څارنه وکړي. مجرمانو ته باید په سزا ورکولو کې منصف او عادل وي او د حکومت د وفادارانو او خدمتګارانو لپاره مکافات وټاکي.

هغه دین یو ستر الهي نعمت بولي. اهل علم او پوه کسان د حکومت کولو جوګه او مستحق او د لارښوونې او نصیحت لپاره سم خلک ګڼي. د مذهب او نظر تر منځ توپیر پېژني. دی وايي، د مذهب ځواک ایمان دی، خو عقل د استدلال په مټ پخیږي. تعقل او مذهب سره اخښلي نه بولي، خو په لږ او زیاتو ساحو کې یې په تضاد هم نه دی قایل.

د ابن القفا په فکر یوازې او یوازې یو عادل واکمن او مشر د خپل رعایت د وفادارۍ او اطاعت دعوی کولای شي.نوموړی چارواکو ته نصحیت کوي، چې یوازې د خپل رب، خپل مشر او د صالح رعایت د رضایت لپاره کار وکړي، ځکه د هر چا خوښول ستونزمن کار دی. مشران باید د خپلو عسکرو او دوستانو په غوراوي کې ډېر پام وکړي، باید داسې کسان غوره کاندي، چې د غوره حسب او نسب څښتنان وي، دینداره او مخلص وي. همداراز مشر ته مشوره ورکوي، چې باید د بصیرت لرونکو کسانو نظر ته احترام وکړي او ویې مني. باید په ډېره سړه سینه د هغوی نظریاتو ته غوږ کېږدي او که د خپل طبیعت مخالف څه اوري، تحمل یې کړي. که غواړي، چې ارزښتونه یې پایمال نشي، نو د چارو واګې دې تر ډېره بریده په خپل لاس کې واخلي.

ابن المقفا همداشان چارواکو او واکمنانو ته سپارښتنه کوي، چې د خپل قلمرو لپاره د اصولو لایحه او قانون جوړ کړي. د هغو موضوعاتو په اړه، چې قرآن او حدیث کې پرې تصریح نه ده راغلي په ډېر غور او دقت سره یې باید حل و فصل کړي. نوموړی تر ډېره حده قیاس ته قایل نه دی، بلکې یوازې په هغو چارو کې يې زغمي، چې ښې پایلې ورکولای شي.

د ده په اند که چیري د حکومت سرخېل د الله تعالی له حکم څخه سرغړاوی وکړي، نو باید سمدستې یې اطاعت پريښودل شي. ابن المقفا وايي، مسلمان واکمن باید د اسلام د بنسټيزو ارکانو (لمونځ، روژه، زکات، حج او نورو) ټينګ پابند اوسي او له ناروا کارونو ډډه وکړي. نوموړی د اقتدار او واکمنۍ لپاره عربیت هم اړین بولي.

محمد الله احساس