از آنجائی که دین اسلام ، دین فطرت وسازگار با طبیعت بشر، ودین امن وامان، صلح وهمزیستی سالم با انسانها ، وایجاد فضایی امن وصلح از اولین آرمغانهای آن بوده است ، بناءً رعایت حقوق بشر به آن پیمانه ي ٔ که درین دین  قرار گرفته درهیچ یک از دیانتهای گذشته ودرهیچ یک از نظامها وسازمانهای موجوده به آن پیمانه نبوده است .

اسلام درتاریخ پر افتخار گذشته اش در کجائی که شرف نزول فرموده عقول ملتهاومردمان وافکار انسانهارا با اخلاق نیک وبزرگواری ونوآوری ترشید نموده از سرگشتگیها وغفلتها بیدار ساخته ، بادست خویش حضارتهای ومدنیتهای ممتاز وبی نظیری را که قلم از ترقیم  آن عاجز است ایجاد کرده وآنرا درهمه اطر اف واکناف گیتی منتشر ساخته با شروفساد وظلم وبیدادگری به مبارزه پیگيری پرداخته وآنها را از بیخ وبن برکنده ومبارزه علیه آنرا به پیروانش تا قیامت دستور داده است .
اسلام همانند برخی از دیانتهای منسوخ دیگر خودبینی وگردن فرازی نکرده  .وانسانها را جز خودش به بهایم وچهارپایان وبه شعب الله وشعب الشیطان از هوا وخواهشاتش دسته بندی وتقسیم ننموده بلکه به تواضع ، فروتنی ، مهربانی وانس در تعایش وهمزیستی سالم ترغیب نموده فرموده است : ( ولاتمش فی الارض مرحا انک لن تخرق الارض ولن تبلغ الجبال طولا ) .

ترجمه  : در زمین خرامان وبه کبر وناز قدم مزن به یقین تو هرگز نمیتوانی که زمین را بشکافی ودر درازی به کوها برسی .

رسول الله صلی الله علیه وسلم فرموده اند

– الناس سواسیة کاسنان المشط : انسانها همانند دندانهای شانه باهم برابرند.
ومسلمان تا آنگاه مسلمان کامل ودرست نمی باشد که مفید جامعه نبوده وبا گفتار وکردارش به نفع همه انسانها قرار نگیرد  .

رسول الله صلی الله علیه وسلم فرموده اند  :أحبکم الی الله انفعکم لعباده : محبوبترین شما به الله سود مندترین شما به بندگان اوست . وپیغمبر اسلام نیز رحمت برای بشریت است – وماارسلناک الارحمة للعالمین وای پیامبر ماترا جز رحمت برای بندگان نفرستاده ایم.

وپیغمبر اسلام هم رحمت برای همه جهانیان برگزیده شده است . یعنی به همه بندگان الله که شامل همه انسانها وهمه بشریت است نه بر ای گروهی غیر گروهی دیگر ، وبرای آیین ویژه ای ونه برای جنس ، رنگ ونژاد مخصوص.  واسلام ملتهارا طوریکه ذکر شد به شعب الله ( ملت خدا) وشعب الشیطان ( ملت شیطان ) تقسیم نکرده است بلکه باندای ملکوتی اش اعلان نموده است : یا أیهاالناس انا خلقناکم من ذکر وانثی وجعلناکم شعوباً وقبائل لتعارفوا ان اکرمکم عندالله اتقاکم ) ای مردم ما شمارا ازیک مرد وزن آفریدیم وشمارا بر ملتها به قبایل تقسیم نمودیم تاهمدیگررا بشناسید گرامی ترین شما به پیشگاه الله پرهیزگار ترین شما است .
وهنگامی که یکتن ازصحابه شخصی را به ابن سودا ء (پسرزن سیاه ) خطاب کرد ، رسول الله صلی الله علیه وسلم این سخن را اورا از عادات جاهلیت قلمداد کرده گفتند که این کارخلاف ارزشهای اسلامی است که درجوامع متخلف و پس مانده وجاهل که ازعادات جاهلیت رهائی نیافته است می باشد .

ویژگیهای حقوق بشر در اسلام

حقوق بشر دراسلام به اعتبار انسانیت وآدمیت او بوده وآن مبتنی بر نتایج احکامی است که در تشریع اسلامی که از قرآن وسنت پیغمبر صلی الله علیه وسلم سرچشمه می گیرد شکل گرفته است ، وحقوق بشر دراسلام روی نتیجه تطورات اجتماعی وسیاسی که درفکر غربی بعداز بررسیها و مطالعات قانونی واجتماعی وسیاسی طویل به میان آمده است نمی باشد .
قرآن کریم در آغازین نزولش به کرامت انسان صراحت نموده می فرماید : ولقد کرمنا بنی آدم وحملناهم فی البر والبحر ورزقناهم من الطیبات وفضلناهم علی کثیر ممن خلقنا تفضیلا ) . اسراء
ترجمه  : وبه یقین ما فرزندان آدم را گرامی داشتیم وآنانرا درخشکی ودریا { برمرکبهای مناسب } حمل کردیم واز چیزهای پاکیزه به ایشان روزی فراهم نمودیم وایشان را بربسیاری از آفریدگان خود برتری آشکاری دادیم .

وچندین قرن بعد از اعلان قرآنکریم اعلامیه جهانی حقوق بشر این لفظ ( کرامت ) را در سرآغاز اعتراف حقوق انسان بکاربرد ( اعتراف به کرامت انسانی در میان اعضای خانواده بشری )

حقوق بشر دراسلام جزئی از شریعت اسلامی بوده وارتباط محکمی باساختار عقیدتی واخلاقی اسلام دارد .

حقوق بشر  در اسلام بانصوص شرعی که صراحت برحق وبرضمانات آن وبلکه برجزای که دروقت انتهاک آن صورت می گیرد مضمون است .
اسلام حق زندگی را به همه تضمین نموده می فرماید : ولاتقتلوا النفس التی حرم الله الا بالحق  ) الانعام / 151 . ترجمه : و نفسی را که الله حرام گردانیده جز به حق آنرا نکشید .
وهم هنگام انتهاک آن جزایی برای آن مقرر داشته است .
یا ایها الذین آمنوا کتب علیکم القصاص فی القتلی ) البقره آیه 178
ترجمه : ای مؤمنان درباره گشته گان قصاص برشما فرض شده است .
والبته این جزا باشروط دقیقی که مصالح فرد وجامعه در آن یکجا در نظرگرفته شده تطبیق می شود .

تکافل اجتماعی که یکی از مظاهرحقوق انسانی است دراسلام به آن تاکید شده ودرقرآن درموارد متعددی به آن تصریح گردیده است .
وفی اموالهم حق معلوم للسائل والمحروم ) المعارج 24 -25
ترجمه : وکسانی که در مالهایشان حق معین است برای گدا ومحروم …
زکات که یکی از فرایض دینی ورکنی از ارکان اسلام است اموالی را که تکافل اجتماعی را درجامعه اسلامی تحقق می بخشد تحدید وتعیین نموده وگروههای را که توفیر وسایل معیشت آنان بالای جامعه می باشد نیز بیان کرده است :
انما الصدقات للفقراء والمساکین والعاملین علیها والمؤلفة قلوبهم وفی الرقاب والغارمین وفی سبیل الله و ابن السبیل ) التوبة آیه 60
ترجمه : جزاین نیست که زکات برای فقیران ومسکینان وکارکنانی است که برای { جمع آوری } آن کار می کنند وبرای مؤلفة القلوب ، وبرای آزادی بردگان و{ پرداخت قرض } قرضداران ، ودر راه الله ، ومسافران در راه می باشد .

وبدین سان تکافل اجتماعی درحقوق انسانی که درشریعت برآن تاکید آمده یکی هم مساوات بین مردم است زیرا قرانکریم معیار برتری مردم را تقوا وپرهیزگاری قلمداد نموده که عبارت ازهراس از الله والتزام عمل صالح ونیک است طوری که درآیه قبلی سوره حجرات آیه 13 از آن ذکر بعمل آمده واسلام برتری را به اساس نژاد ، رنگ قوم وقبیله وامثال آنها را رد نموده است .

کرامت انسانی در اسلام به حیث یک شعارنبوده بلکه از آغازنزول قرآن کریم به حیث نظام تشریعی داخل ساختار عقیدتی واخلاقی اسلامی جا داشته است ، وکرامت انسان از حقوق اساسی ومهم حقوق بشر بوده واین کرامت در اسلام مبتنی به مجموعه از اسبابی است که از مهمترین آنها اسباب ذیل است :

الف : انسان ارجمند ترین وگرامی ترین مخلوقات بوده واو موجودی است که این افتخار نصیب اوشده که الله تعالی او را به دست خویش برابر ساخته وهستی بخشیده است  فاذا سويته ونفخت فیه من روحی فقعوا له ساجدین ) سوره الحجر 29
ترجمه :  پس هنکامیگه اورا راست برابرکردم واز روح خود دراودمیدم پس همه برای او سجده کنید

ب :  انسان از نگاه خلقت وشکل وصورت از زیباترین واستوارترین مخلوقات است . لقد خلقنا الانسان فی احسن تقویم ) سوره التین4
ترجمه : بی گمان انسان را دربهترین صورتی آفریدیم .

ج : الله تعالی به انسان اراده وعقل ارزانی داشته باوجود که  ناتوانیهای خلقی دارد ولی باعقل وارادهٔ که الله برایش داده است  ، قادر گردانیده که به اکتشافات واختراعات سرسام آوری دست یابد.

د : الله تعال همه آنچه که درآسمانها وزمین است همه خشکه ها ودریاها ، نباتات وحیوانات را برای انسان مسخر ودرخدمت آن قرار داده است ازینرو، کرامت که دراسلام برای انسان وبشر داده شده کرامتی است که در بسا از نصوص قران وسنت مویدات وشواهد دارد ، واین کرامتی است که باانسان از آغاز ولادت ودر روزگاران حیات وزندگی وهنگامی که می میرد بااو همراه است .

بناءً، انسان ازدیدگاه اسلام هنگامی که به صورت طفل به دنیا می آید نعمتی برای پدر ومادر بوده وچون بزرگ می شود به حیث یک بشراز همه حقوق درجامعه انسانی بهره مند شده زندگی می نماید وچون مرگ به سراغش می آید غسل وتکفین شده بروی نماز جنازه خوانده، مردم برایش دعای رحمت ومغفرت می نمایند وبعداز مرگش نیز به کالبد آن کرامت بخشیده ازقطع اندامهای وی منع نموده وشکستن استخوان اورا به خاطر حفظ همان کرامت حرام قرار داده است ، عائشه رضی الله عنها روایت نموده است که رسول الله صلی الله علیه وسلم فرموده اند : (کسرعظم المیت ککسره حیاً ) شکستن استخوان مرده همسان شکستن آنست که زنده باشد .

شاخص های مهم حقوق انسان دراسلام :

اگرچه بطور اجمال به شاخص های ذیل در بالا اشاره شد وچون این شاخصها اساسی ترین مظاهر حقوق بشر را تشکیل می دهند، ازینرو ، می خواهیم بصورت تفصیلی ازدیدگاه اسلام این شاخصها رامورد بحث وبررسی قراردهیم واین شاخصها :
1 – حق زندگی
2 – سلامت عقل، بدن وعرض
3 – حق آزادی وحریت
4 – حق مساوات
5 – تکافل اجتماعی
1 – حق زندگی :
واز آثار کرامت انسانی که قبلاً از آن ذکربعمل آمد اینست که دراسلام ارزش حیات فرد مساوی با ارزش زندگی همه نوع انسانی خوانده شده است الله تعالی می فرماید : ( ومن أجل ذلک کتبنا علی بنی اسرائیل آنه من قتل نفساً بغیر نفس او فساد فی الارض فکانما قتل الناس جمیعا ومن أحیاها فکانما احیا الناس جمیعا ) .
ترجمه : به همین جهت ما بربنی اسرائیل حکم کردیم که هرکس انسانی را بدون ارتکاب قتل یا فساد در زمین بکشد چنان است که گویی همه مردم را کشته است هرکس که سبب زندگی دیگری شده باشد چنان است که گویی همه مردم را زنده کرده است .

وبه خاطر حفظ حق حیات انسان , پیکار وقتال دراسلام جز به خاطرحق , ودفاع از حق , مشروع نشده وجنگ برای بدست آوردن غنیمت ویا دفاع از تعصب قومی وقبیلوی ونژادی حرام قرار داده شده است .

وحکم قصاص دراسلام نیز به خاطر جلوگیری از شیوع اعتدا وتجاوز برزندگی انسانی مشروع شده است : وکتبنا علیهم فیها ان النفس بالنفس والعین بالعین والاذن بالاذن والانف بالانف والسن بالسن والجروح قصاص ) المائده آیه 45
ترجمه : ما برایشان درآن مقرر داشتیم که جان درمقابل جان وچشم دربرابر چشم وبینی دربرابر بینی ، وگوش دربرابر گوش ، ودندان دربرابر دندان است وزخمها هم قصاص دارند .

ونیز به خاطر حفظ نفس انسانی اسلام خودکشی وقتل نفس را حرام قرار داده فرموده است : ولاتقتلوا أنفسکم) النساء 29
ترجمه : وخودرا نکشید .
ولاتلقوا بایدیکم الی التهلکه ) بقره 195
ترجمه : وخودرا به دستهای خود به هلاکت میافگنید .

2 – سلامت عقل , بدن وعرض
سلامت عقل که ازمهمترین شاخص های حقوق است ، به خاطر حفظ عقل انسان , شریعت اسلامی شراب را که عقل را زائل وادراک وتمیيز را از انسان سلب می نماید حرام قرار داده است وبالاترین از آن برای حفظ قدر ومنزلت انسان ، تغذیب و بی حرمتی در برابر وی وکاستن ازقدرومنزلت وی را با حرف تمسخر آمیز وسخن ناشایسته حرام گردانیده است : یا ایهاالذین آمنوا لایسخرقوم من قوم عسی آن یکونوا خیراً منهم ولا نساء من نساء عسی أن یکن خیراً منهن . ) الحجرات / 11
ترجمه : ای مومنان نباید گروهی { ازمردان } گروهی دیگر را ریشخند کند شاید که { آنان } ازاینان بهتر باشند ونه زنانی زنان دیگر را به ریشخند گیرند چه بسا که آنان از اینان بهتر باشند.

3 – حق آزادی
واز شاخص دیگر حقوق بشر حق آزادی وحریت است .
حق آزادی درحقیقت وسیله بزرگی برای تحقق اهداف عالی است که باکرامت انسان ورسالت او درجانشینی درزمین همخوانی دارد، ازنیرو،
ازنگاه اسلام ,شریعت اساس حق بوده وحق اساس شریعت نیست آزادی ازنظرعلماء اسلامی توانایی وقدرت یابی انسان برتصرف وتشبث است ، ازین لحاظ اسلام نخست به آزادی انسان ازبندگی غیرالله وازشهوات نفس ونزوات غریزه اش پرداخت و واجب گردانید که انسان خودرا ازبندگی غیرالله آزاد سازد وعبادت غیرالله را شرک وطاغوت خواند .

والبته درباب بردگان که هنگام بروز اسلام ریشه های عمیق جاهلی داشت  اسلام موارد آنرا تنگ تر نموده ودایرهٔ تحریر بردگان را فراخ ساخته بردگان را در کنار بادارانشان یکجا نشانده برادر آنان خوانده است که تفصیل این موضوع نیاز نوشتن کتابهای است .

واز اساسات حریت که عدم استبداد و برعكس کاربرد شوری ومشوره درامور وکارها است، اسلام اصل شوری را یکی از پایه های متین حکومت اسلامی قرار داده فرموده است ( وشاورهم فی الامر (ای پیامبربا آنان به مشورت پرداز  ) وامرهم شورای بینهم (ترجمه : وکارمسلمانان میان شان شورا است . شورای 38
بلکه یک سوره درقران بنام سورهٔ شوری مسمی شده است.
آزادی نظر وفکر دراسلام حدودی ندارد مگر آنکه بااساسات دین وارکان اسلام وارزشها ومصالح عموم تصادم نماید .

آزادی فکروبیان که منضبط به ضوابط شرع باشد ساختار جامعه اسلامی رامستحکم می سازد وخطاهای آنرا تصحیح ودرامور اجتماعی وکارهای عمومی اورا رهنمایی می نماید شریعت اسلامی آزادی مدنی را برای مرد وزن یکسان تضمین نموده است زن از دیدگاه اسلام دارای اهلیت کامل بوده وذمه داری مالی داشته ومی تواند که بدون حرج تصرفات مالی نماید ودراختیار شوهرنیز کاملاً آزاد است .
ابن قیم رحمة الله می گوید :دوشیزه ي که از خردمندی وهوشیاری برخوردار باشد پدرش نمیتواند که بدون رضای او، درچیزی از مال وی تصرف نماید ( زادالمعاد 97
والبته دراسلام آزادی برای نشر فساد ورذائل اخلاقی وایجاد فتنه و آشوب درجامعه نمی باشد .

4 – حق مساوات :
مساوات میان مردم بااختلاف جنس ورنگ ونژاد وزبان , مبدأ اساسی درشریعت اسلامی است واین مبدأ با آنکه از اهمیت ووضاحت برخوردار است درمدنیتها پشین مانند مدنیت مصری و فارسی و رومانی درمیان نبوده ومردم به طبقات وگروههای اجتماعی که هر گروه امتیازات وبرتریهای ویژه داشت تقسیم شده بودند البته مقصود از مساوات میان انسانها برابری بین آنان درحقوق  انسانی است که همه مردم در آن برابرند .

ولی مساوات حسابی درحقوق فرعی که منجر به مساوات بین دو غیر متماثل می گردد با مساوات در انسانیت که الله بنی آدم را به آن کرامت بخشیده است ومساوات که به اساسات ثابت وبنیاد روشن استوار است فرق دارد ( یا ایها الناس تقوا ربکم الذی خلقکم من نفس واحدة وخلق منها زوجها وبث منهما رجالاً کثیراً ونساء )النسا ء
ترجمه : ای مردم از پروردگار خود بترسید ، پروردگاری که شما را ازیک تن بیافرید وهمسر او را ازاو خلق کرد واز آن دو ، مردان وزنان بسیاری را { در روی زمین } پراگنده ساخت .

پس همه انسانها درمنطق اسلام ازیک اصل آفریده شده اند ورسول الله صلی الله علیه وسلم این مساوات را درخطبهٔ حجة الوداع توضیح داده فرمودند ( لافضل لعربی علی أعجمی ولا لعجمی علی عربی  ولا  لأ حمر علی اسود ولا لاسود علی احمر الا بالتقوی .
وشریعت اسلامی اصل مساوات را در احکامش که وسیله ارتقاء و تعالی انسان وسبب تحصیل مصالح حیات انسان است قایم ساخته وهردونوع بشر  زن و مرد را پهلوی همدیگر قرار داده است.

زنان دراسلام همانند مردان مکلف به ادای فرایض وواجبات وماموربه اجتناب ازمنهیات می باشند، الله تعالی می فرماید : من عمل صالحاً من ذکر او انثی وهو مومن فلنحبیينه حیاة طبیة ولنجزینهم أجرهم بأحسن ماکانوا یعملون ) النحل 97 /
هرفرد از مرد وزن دراسلام حقوق وواجبات دارند که این حقوق وواجبات تکاملی بوده ازحقوق وواجبات هردونوع آنها یک کلی متکاملی که صلاح زندگی خانواده به آن مربوط است به میان می آید واگر مرد حق طلاق را دارد دربرابر آن زن حق دارد از شوهر که به او زیان می رساند بیرون رود وباشرایط خاص خارج شود وهم می تواند از شوهر که به او ضرر می رساند وپاسدارناموس و عرض او نباشد خواستار طلاق گردد ، وهم زن طوری که قبلاً اشاره کردیم اهلیت کاملی مالی دارد رسول الله صلی الله علیه وسلم فرموده اند : انما النساء شقائق الرجال ( ابوداود  / 236
همانا زنان همانند مردان می باشند.

اینها برخی از اشکال مساوات است که اصول ومبادی ومفاهیم آن دراسلام درقضایای مهمی از قضایای  بشرآمده است .

5 – تکافل اجتماعی :
تکافل وتضامن اجتماعی دراسلام مبتنی برساختار فکری متکاملی است که داری اساسات عقیدتی واخلاقی بوده ودرمنظومه اخلاقی اسلام جا گرفته است .
انسان در تصور اسلامی نمیتواند به تنهایی خودمستقل زندگی نماید که بادیگران بی ارتباط بوده باشد بلکه با افراد دیگر جامعه ولایت متبادل داشته که به مقتضای آن معانی رعایت تساند وتضامن درامور حیات ودر امور جامعه تبلور می یابد،  تکافل در اسلام به معنای التزام افراد توانگر جامعه دربرابر افراد دیگر آنست، وتکافل دراسلام ازحدود تعاون متبادل بخاطر مصلحت پافراتر نهاده به سوی تعاون بلاعوض راه می گشاید ، که تنها انگیزه اش ادای واجب وپاداش الهی می باشد، مثال زنده اش تعاون امیر المومنین عمربن الخطاب به فقراء و محتاجین اهل ذمه که درجامعه اسلامی زندگی داشتند  – می باشد

اسلام مسلمانان را بر انفاق وصدقه وتعاون بامحتاجان تشویق می نماید : والذین فی اموالهم حق معلوم للسائل والمحروم  ) المعارج 24-25
ترجمه : آنانی که درمالهایشان حق معلوم ومعین است برای گدا ومحروم .
رسول الله صلی الله علیه وسلم درباب تکافل وتحمل مسولیت ضعفاء ومحتاجین بر مسوولین وامراء چنان تأٰکید نموده وخود آنرا عملی کرده واعلان داشته اند که درین عصر – عصرحقوق بشر – مردم به آن نزدیک نشده اند .

پیامبر صلی الله علیه وسلم می فرماید : من ترک مالاً فلاهله ومن ترک دیناً اوضیاعاً قالی وعلی ( بخاری فی کتاب الکفاله) هر که بعد ازخود مالی بجاگذاشت از آن خانواده اش می باشد وهرکه دین واطفال وضعفای ازاو ماند ادای آن دین وتحمل مسؤولیت آنها بالای من است

ومهمترین صورت تکافل درین حدیث بیان می شود : مثل المومنین فی توادهم وتراحمهم وتعاطفهم کمثل الجسد الواحد اذا اشتکی منه عضو تداعی له سائرا لجسد بالسهر والحمی . او کمال قال الرسول صلی الله علیه وسلام .
ترجمه : مثال مسلمانان درمحبت ومهربانی وعطوفت درمیان ایشان همانند پیکر واحد اند که هرگاه عضوی به درد آید سائر اعضا درتب وبیداری با او شریک می شوند .

این بود فشرده مطالب که راجع به حقوق بشر دراسلام نگارش یافت والبته این نوشتار گنجایش همه مطالب مطلوب را ندارد وبایست درین موضوع کتابها ومجلدات تحریر یابد .
والسلام

دكتور محمد اسماعيل لبيب