اعليحضرت عبدالرحمن خان د افغانستان د معاصر تاريخ ځواکمن او مخکښ پاچا وو چې د د ١٨٨٠ څخه تر ١٩٠١ زيږدي کال پوري يې د افغانستان د ټولواک په توګه د دې هيواد سياسي ، اداري او نظامي بيا رغونه بشپړه او دولتي واکمني يې د اوسني افغانستان په دننه کې پلې کړل . د عبدالرحمن خان دژوند ، سياست او په هيواد کې دهغه د کړووړو په اړه زيات شمير کورنيو او بهرنيو څيړونکو ، مورخينو ، او سياست پوهانو هر اړخيزي ليکني او څيړني کړيدي ، او هر يوه ليکوال د خپل ليد لوري د افغانستان دا ځواکمن او مدبر پاچا را پيژندلې او ښودلې دۍ . په دې ليکنه کې د نوموړي په اړه يواځې هغه برخي ته پام اړول کيږي چې د نوموړي پاچا ځانکړي اندونه او خيالات دي .

په دولتي ادارو کې د ځواکمنو کسانو ګډون :

هغه مهال چې عبدالرحمن خان کابل ښار ته د واک د تر لاسه کولو په نيت ورسيدۍ ، د هيواد اداري جوړښت ، نظامي ځواک ، د دولت په نوم ثروت او خزانه او نوري اړيني اډاني يا په ټوليزه توګه له مينځه تللي وي او يا يې له سره شتون نه درلود . د دې ټولو ناخوالو په اړه د عبد الرحمن خان په تاج التواريخ کې ليکي : پر تخت د ناستي پر وخت د يوي ستري ستونزي سره مخ شوم ،د اوسيدولپاره مي کور نه درلود ، هغه پلارنۍ ودانۍ چې په بالا حصار کې وه ، د انګليسانو سره د جګړي پر مهال انګليسي لښکرورانه کړې وه . په کرايه هم کور نه پيدا کيدۍ چې په کې ژوند وکړم ، ځکه چې په افغانستان کې هوټل او ميلمستون نه سته ، زما په اند په تاريځ کې به داسې هيواد نه وي چې پاچايې د خوب او بيدودلو لپاره ځای ونه لري ، تر هغه چې په خپل نوم مي د يوې ودانۍ د جوړيدو چاري بشپړي کړې ، د اولسي خلکو په کورونو کې و اوسيدم . ( تاج التواريخ ؛ ص : ١٩٢ )

عبدالرحمن خان د خپلي واکمنۍ چاري له داسې مهاله پيل کړې چې د دولت او حکومت په نوم هر څه له منځه تللې وه ، خو د پر له پسې هڅو او اړينو تدبيرونو په پايله کې يې يو داسې ځواکمن دولت په ميراث پريښود چې په هيواد کې ټولو ميشتو وګړو کابل د د خپل هيواد پلازمينه او د امر او نهې د صدور ټاټوبي په توګه منلې وو. هغه بريمن ارونه چې د يوه پاشلي هيواد څخه يې د يوموټي دولت د جوړيدو لپاره وکارول هغه په اداره کې د نورو هيوادوالواو په ځانګړي توګه د هيواد د بيلا بيلو سيمو د ځواکمنو کسانورا بلل او په چارو کې د هغوۍ څخه مشوره اخستل او يا په کار کې ګټه اخستل دي . همدا ارونه او اصول وه چې عبدالرحمن خان د خپلي واکمنۍ پر مهال وکارول ، نوموړي د دولتي چارو دګډون په اړه ليکي : … هڅه مي وکړه چې د افغانستان د بيلا بيلو سيمو د مشرانو ونډه په خپله اداره کې زياته کړم . او د دې تر څنګه مي هغه کسانو ته هم په خپله اداره کې ونډه ورکړه چې زما د حريف او رقيب په توګه به يې په هند او روسيې کې توان او نفوذ درلود ، هغه مي له هند او روسيې څخه کابل ته را وبلل او د خپل زوۍ سره مي په نږدې اړيکو کې وساتل . دا مشران په څلورو برخو وېشلي دي : لومړۍ هغه کسان دي چې په شمال ختيزو برخو کې يې واکمنۍ درلودې او وروسته د روسيې له خوا ونيول شوې او مشرانو يې دلته پنا راوړل . د بيلګي په توګه مير سهراب بيګ چې د قولاب د کورنۍ واکمن وو ، توره اسماعيل روشاني چې د بخارا د امير زوۍ وو؛ او دويمه برخه هغه کسان وه چې واکمنۍ يې زما له خوا زماد سلطنت په لومړيوکالونو کې زما تر ولکي لاند راغلې لکه د مير يوسفعلي او مير جهاندار او د هغوۍ کورنۍ ؛ دريمه برخه هغه کسان وه چې د انګليسانو سره يې جګړې کړي وې او يا دهغوۍ څخه مرور شوي وه لکه عمرا خان او مير مرادعلي او يوشمير نور سرحدي قومي مشران ؛ او څلورم هغه کسان دي چې له افغانستان څخه تښتيدلې او تللي دي ، چې دا ډله کسان هم په پنځو برخو ويشل شويدي : لومړۍ هغه کسان دي چې ځان ته ځواکونه او ملګري لري ، لکه سردار نورعلي خان او د شير علي خان نور زامن ، د کندهار پخوانۍ والي چې له هندوستان څخه راغلۍ او سر دار محمد جانخان چې د شينوارو سره جنګيدلې وو ، او اوس زماسره په در بار کې اوسيږي . د مرحوم امير شير علي خان زوي سر دار ابراهيم خان چې تر اوسه په هند کې اوسيږي خو زما سره يې د دوستۍ اړيکي شته او داسې نور . دويمه برخه هغه کسان دي چې د محمد ايوب خان ملاتړي او اړوندان دي . چې زما تر ټولو زيات زورور رقيبان دي ، او لازمه نه ده چې نومونه يې دلته راياد کړم ، خو بيله څو تنو څخه نور ټولو هغه خوشي کړي او ډير لږ کسان په هغو کې شته چې زما څخه واجب نه تر لاسه کوي . او دريمه برخه هغه کسان وه چې د محمد يعقوب خان پلويان وه خو اوس ما خپل ملګري کړيدي . په رښتني توګه داسې کسان ورسره نه شته چې ارزښت ولري او همدا ډول د محمد هاشم خان د يو څوتنو بيکاره کسانو پرته نور څوک نه لري . او څلورمه ډله هغه کسان دي چې دهندوستان ، او د روسي تر کستان متصرفاتو ته تښتيدلې دي . د هغوۍ يو زيات شمير نه کوم ځواک لري او نه د بيرته راګرځيدلو هيله هغه کسان ماخپله د هغوۍ د بدو کړو وړو په وجه شړلي دي . په دې ډله کسانو کې چې هر يوه د بخښني غوښتنه کړيده ، مايې پر عريضه د بخښني حکم کړۍ او وطن ته را ګرځيدلي دي . او پنځمه ډله هغه کسان دي چې د نمکحرامه محمد اسحق خان تر بغاوت وروسته په ١٣٠٦ هجري کال وتښتيدل ، دهغه ورونه اوس زما سره دي خو زه يې هر وخت مراقب يم . په دي ډول زما د زوۍ د واکمنۍ لپاره سرخوږۍ نه دي پاته ، او د پاچاهۍ هيڅ رقيب نه شته چې د هيواد ارامښت او واکمني ورانه کړي او يايې د خطر سره مخ کړي .دا هم څرګنده ده چې که ډير غيرتمن او زړور کس هم د بهرنيو دولتونو له خوا وګمارل شي او دافغانستان سره مخالفت او جګړه وکړي ، په يوازۍ توګه هيڅ نه شي کولاې ؛؛ زه ښه پوهيږم چې سياست پوهان زما د تر بور څخه چې په خپل واک کې يې ساتلۍ دۍ څه موخه لري ، د دې لپاره چې که چيري د ګاونډيو هيوادونو پاچاهانو ، غوښتني او هوسونه ونه منل شي ، بيا به په وخت ګټه ځني واخلي . زما اولادونه هم بايد زما د دې تدبير او پندونو څخه پيروې وکړي ، هر څوک چې د ګاونډي هيواده را شړل کيږي بايد وساتل شي ، دا ځکه چې د مخالفت پر وخت د هغوۍ تر منځ دښمني ګټه راوړي .( تاج التواريخ : ص : ٢٤٣ _ ٢٤٣ )

د بهرنيو هيوادونو سره د اړيکو تعادل او موازينه :

وړې ټولني او پاشلي اولسونه ، ځواکمنو ګاونډيو هيوادونو ته د لاندي کولواو ناروا ګټي اخستني لپاره ښه مارکيټ او بازارونه دي . هر زورور ګاونډي د خپلو وړو او کمزورو ګاونډيو ټولنو او پاشلو اولسونو څخه د خپلو ګټو لپاره کار اخستۍ او هغه يې يا د ځان کړي او يا يې د ځان په ګټه کارولي دي . اعليحضرت عبدالرحمن خان د خپل هيواد په شمالي سرحدي کرښو کې د روسيې زبرځواک درلود چې د ختيز پر لوريې د خپلي امپراتورۍ ريښې په زياته بيړه زغلولې او په سهلي خوا کې يې د انګليسانو داسې لويه امپراتوري پرته وه چې په نږدې لنډ وخت کې يې د افغانستان د لاندي کولو يوه هڅه د افغانانو د پرله پسې او زړور پاڅونو په نتيجه کې ناکامه شوې وه ، خو د بلي نوي هڅي او تلاښ لپاره يې د هيڅ ډول تدبير څخه مخ نه اړول، په داسې کړکيچين حالت کې د دو نړيوالو ستر وقوتونو تر منځ د يوې وړي سيمي خپلواکه ساتل د يوه مناسب او وړ تدبير د خپلولواو پلي کولو اړتيا درلوده ، د همداسې يوه تدبير په نتيجه کې د اوسني افغانستان سرحدي کرښي د دې دواړو زبرځواکونو تر منځ د داسې حايلي سيمي په څير پاته شول او خپل ژوند ته يې دام ورکړ چې نه روس لاندي کړل او نه انګليس تر خپلي قبضې لاندي وساتل ، په دي اړه عبدالرحمن خان ليکي : بهرني هيوادونه هم زما لپاره د تشويش او نا ارامۍ ډيره مهمه برخه ده ، که ده يوه هيواد سره تر بل هيواد لږ څه پلوي څرګنده کړم ، هغه بل مرور کيږي ، چې د هيواد دپاشلواوزيات ويشلو سبب ګرځي . ( تاج التواريخ : ص : ١٩٥ )

د نولسمي پيړۍ په ورستيو لسيزو کې دنړۍ د هيوادونو حالات نظامي برتريو او د نړۍ د ويش لپاره پوځي مانورو او فعاليتونو رانغښتۍ وو ، چې د وخت دځواکمنو هيوادونو يو ستره مميزه وه ، يو شمير اروپايې هيوادونو د نړۍ د نورو ورسته پاته هيوادونو د لاندي کولو او خپلولو لپاره پر له پسې ګامونه اخستل او د خپلي امپراتورۍ د پراختيا لپاره يې د هرې بهانې او وسيلي څخه ګټه پورته کول او د خپلو هيلو د تر سره کولو لپاره يې د مخامخ جګړه ايزو فعاليتونو څخه بيا تر ډول ډول سياسي چالبازيو او قومي تربګنيو درا پارولو تر بريده ، هره وسيله کاول . په دي اړه اعليحضرت عبدالرحمن خان خپل اند داسې بيان کړيدۍ : پوهيږم چې د اوسنيو سترو هيوادونو کړه وړه دادي چې وړوکي سيمي د خپلو هيوادونو ملکيت وګرځوي ، او دوړو سيمو او هيوادونو خپل کول د بيلا بيلو لارو چارو په وسيله تر سره کوي ، د بيلګي په توګه ؛ د هغوۍ لومړۍ تدبير دادۍ چې کمزوري هيوادونه سره په دننه کې ويشي او بيايې د لاندي کولو لپاره زياتي ستونزي نه ويني ؛ د وړو هيوادونو د لاندي کولو د ويمه طريقه داده چې ستر هيوادونه پخپل منځ کې د پيښو د را منځ ته کولو او اړ پيچ د را پيدا کولو په برخه کې هڅوني کوي او پټ تړونونه کوي ، وايې چې که هغه هيواد ته لاندي کړي او هغه بل زه خپل کړم نو بيا به موږ خپل په منځ کې يو او بل ته ستونزه نه پيدا کوو چې سياست پوهان دې ډول اړيکو ته پوليتيک وايې ؛ او دريمه لار هم سترو هيوادونو د خپلو ګټو د تامين لپاره پيدا کړيده ، هغه وخت چې ستر هيوادونه يو دبل ګاونډيتوب ته رسيږي او د خطر احتمال وي نو بيا دا ستر هيوادونه په خپل منځ کې د يوشمير وړو سيمو او هيوادونوپر خپلواکۍ موافقه کوي ، او دا ښکاره کوي چې پر هغه سيمي او يا هغه هيواد باندي به د واکمنۍ خيال له سره ليري کوو ؛ دې ډول وړو سيمو ته بيا يو ځواکمن هيواد په يوه يا بل ډول ځان نږدې کوي او ورته د دوستۍ کولو وړانديزونه کوي ، او دا وړانديزونه د ډيرو ښو وعدوسره ملګري وي ، لکه دا چې زما اوستا ملګرتوب به دا ګټه هم لري چې د نورو هيوادونو څخه به دي د خطر په وخت کې مرسته کوم او هغوۍ به ستا واکمنۍ ته ګواښ نه شي کيداې ، او په دې ډول نوري وعدې ، هغه وړوکې سيمه او يا هيواد خيال کوي چې دا زما د واکمنۍ په رسميت پيژندل دي ،خو لا څه موده نه وې تيره چې يوه يا بله بهانه ورته پيداکړي او يا يې د بيطرفۍ په نه کولو او يا وعدي په ماتولو متهم کړي او کله ناکله د هغه هيواد اوسيدونکي را وپاروي چې پر تاسو ظلم او تعدې کيږي او په دې ډول يوه دوې نوري خبري ورزياتي کړي ، او بيا هغه خپلواکه سيمه يا هيواد تر خپلي واکمنۍ لاندي راولي ؛ که چيري ګاونډۍ هيواد ووايې چې دا خپلواک هيواد بايد تخليه او خپلواک پريښودل شي ، په جواب کې يې وايې چې دنوموړي هيواد واکمن زما سره تړون کړۍ او خپله سيمه يې زما په ځواک پوري تړلې ده او س دا زما د واکمنۍ سيمه ده تاسي حق نه لري چې زما د واکمنۍ پر سيمو بريد يا حمله وکړۍ ؛ ( تاج التواريخ : ص : ١٠٤ _ ١٠٥ )

د افغانستان شتون په ځواکمنه اداره او يوالي کې دی :

د يوې سيمي د ادوسيدونکو او يا يوه هيواد په نوم د ګړو شتون د هغه هيواد او سيمي د ميشتو اولسونو په يوالي کې دۍ ، دا هغه ځانګړنه ، نه ده چې د افغانستان لپاره يې بيله کړو ، خو هغه څه چې د اعليحضرت عبدالرحمن خان په اند د دې ځانګړني سره يوځای شويدي هغه ديوې ځواکمني ادارې لپاره د يوه مبتکر، غيرتي او ځواکمن لارښود شته والۍ دۍ . په دې اړه نوموړۍ خپل اند دکورني پليتيک تر سر ليک لاندي څپرکي کې داسې بيان کړيدۍ : اوس د لوی خدای شکر اداکوم چې افغانستان د ودي او لوړتيا په لور خوځي ، خو په دې کې شک نه شته چې افغانستان داسې يو هيواد دۍ چې يا به د يوه ځواکمن دولت خاوند وي او يا به يې نوم د هيوادونو د په لړۍ کې نه وي . دا دويم حالت يې هغه وخت دۍ چې د دې هيواد واک د يوه بې تجربې او ناتوانه کس په لاس ورشي . د دې لپاره چې څرګنده خبره وکړم ، دريم حالت نه ليدل کيږي . که افغانستان په وړو او کوچينيو ټوټو وويشل شي ، د ژوند توان نه شي پيدا کولای دا ځکه چې افغانستان دومره پوهيدلې هيواد نه دۍ چې د بهرنيو د لاسوهنو چاره دي په خپله وکړي ، او خپل ځان وساتي . په هغه صورت کې په پوره باور وايم چې وړې او ټوټه شوي برخي به، ځواکمن هيوادونه په خپلي واکمنۍ کې ورګډي کړي . او دا هم څرګنده ده چې په يواځې توګه د روس او يا د انګلستان هيواد نه شي کولای ټول افغانستان تر خپلي واکمنۍ لاندي راولي . که د روس دولت پر دې هيواد واکمن شي ، د انګليس دولت به ونه شي کړای چې د څو اړخيزو خطرونو پرته هندوستان د ځان سره وساتي . او که دانګليس دولت افغانستان تر خپل واک لاندي راولې ، روس نه شي کولای چې په کراره کښيني او خپل څنګ ته د انګليس دولت وويني ، او دا يواځې هغه وخت شوني دۍ چې د افغانستان يوه برخه تر خپلي ولکې لاندي راولې . او که د افغانستان واکمن يو هوښيار ، غيرتمن او درو انديشه وي ، په هغه صورت کې د دې لپاره دليل نه شته چې دا هيواد دي يو ځواکمن او غښتلۍ هيواد نه وي ، دا ځکه چې افغانستان همدا اوس د نړۍ د هغو هيوادونو په څير شونتياوي لري چې په نړۍ کې ځواکمن هيوادونه يې لري . او که پر هيواد ، داسې واکمنان حاکم وي لکه د بخارا او هند وستان ، بيا به ډير ژر د يوه تړون او معاهدي تر نوم لاندي يوه يا بل ځواکمن هيواد ته تسليم او هيواد به پر ديو ته وسپاري ؛ ( تاج التواريخ : ص : ١١٩ _ ١٢٠ )

هيواد او نظام ته د خطر ځواکونه :

د دې سره سره چې اعليحضرت عبدالرحمن خان د افغانستان پر اوسنۍ محدوده پوره واکمن وو ، خو د يوه مدبر پاچا په توګه يې د هغو خظرونو څخه سترګي نه اړولې چې په هغه مهال کې د هيواد او نظام لپاره د خطر ځواکونه ګڼل کيدل . نوموړي په خپل اند د هيواد د دوام او پايښت لپاره د خطرونو تر ټولو ستر لاميلونه په دريو برخو ويشلي دي : لومړۍ : د سلطنتي کورنۍ په دننه کې اړ پيچ او جنګ جګړې ؛ دويم : هغه کسان او ځواکونه چې د انګليس لمن يې نيولې ده ؛ او دريم هغه ځواکونه چې د روس په لور تښتيدلي دي ؛ اعليحضرت عبدالرحمن خان دلومړۍ ستونزي او خطر د مخنوي لپاره په خپل منځ کې يوالي او اتفاق درلودل تر ټولو ښه لاربولي . او په دې اړه ليکي : د زړه له کومي هيله من يم چې زما تر مړيني وروسته په هيواد اود کابل په ښار کې جګړه او جنجال را پيښ نه شي . دا ځکه چې ما هڅه کړيده چې په خپل ژوند کې هغه کارونه تر سره کړم چې له امله يې د کورنۍ د غړو تر منځ د جنګ جګړو سبب ونه ګرځي . په خپل ژوند مي ټول امور او کارونه داسې تقسيم او تنظيم کړل چې د کورنۍ د غړو تر منځ نفاق رانه شي . او ټوله مي د خپل مشر زوۍ په مشرۍ راضي کړيدي .ما د پخوانيو واکمنو په څير د هيواد پر هره برخه بيل ځواک چاته ورنه کړ او د دې کار څخه مي په پوره پاملرني ځان وژغورۍ . ځکه چې د دا ډول ځواکونو درلودل د کورنۍ د غړو په منځ کې د جنګ جګړي اصلي ريښه ده . زه ګمان کوم چې زما په کورنۍ کې به د داډول مخالفت چاري مخ ته رانشي ، دا په دې چې هيڅ يو دا توان نه لري چې د هغه چا په خلاف را پورته شي چې هغه پر ټولو ځواکونو ، خزانې او واکمنۍ بر لاسۍ دۍ . پر دې سر بيره چې د دې خطر مخه نيول شويده خو د هغو تر څنګ نور لاميلونه هم شته چې د جنګ جګړو سبب ګرځي .

د دويم خطر د مخنوي لپاره د اعليحضرت عبدالرحمن خان په اند : د زيات تشويش ځای نه شته خو د هيريدو هم نه دۍ ، دا خطر د هغو کسانو له خوا را پيښ دۍ چې د انګليس په لمن کې د فر صت په هيله ناست دي . يو خو مي دا کار وکړ چې د کار کسان او د توجه وړ ۍ شخصيتونه مي له هغو څخه بيرته را وستلي او خوشاله کړيدي . او يوشمير نور يې چې هلته پاته دي هغه هم په پټه اويا څرګنده توګه زما څخه مواجب تر لاسه کوي . او دا څرګنده ده چې د نړۍ تر ټولو غيرتي کسان نه شي کولای چې د يوه منظم لښکر سره داسې مخامخ شي چې تر شاه يې څوک نه وي . په دې ډول به دا کسان هم د نورو په څير د بيا واکمنۍ خوبونه ويني او هلته به له منځه ځي . په دې هم پوهيږم چې انګليسي افسران دا نه شي هيره ولای چې هغوي څو ځله خپلي وعدې ماتي کړې او د روس سره يې د انګليس پر ضد تړونونه وکړل . خو که داسې وګڼو چې انګليسي افسرانو هم خپل حافظه له لاسه ورکړل او د افغانستان د واکمني پر خلاف يې د جګړې لپاره څوک وهڅول او يا وګمارل ، بيا نو زما خپلو اولادونو ته دا نصيحت دۍ چې زما تدبير خپل کړي او تر هغه وخته د دښمن سره وجنګيږي ، ترڅو دښمن مات شي ، او که په دا ډول جګړه کې د د سر بايللو اړتيا وه هم بايد دريغ يې نه کړي . ( تاج التواريخ : دويم ټوک ١٢٨مخ )

دريم خطر د هغو کسانو له خوا دۍ چې د روسانو سره ملګري دي . روسان د انګليسانو برعکس په افغانستان کې غښتلۍ دولت نه غواړي ، د هغوۍ خپلي ګټي په ناتوانه دولت کې ويني ، ځکه هر وخت هڅه کوي چې په افغانستان کې کورنۍ جګړې او نا ارامي دوام وکړي . روسان په افغانستان کې کورنۍ جګړې ته ځکه خوښ دي چې د هغوۍ په اند ، که په دي هيواد کې کورنۍ جګړې وي ، دا هيواد به ناتوانه وي او انګليس به د هغوۍ لپاره په لويديځ و کرښو کې خطر نه سي پيدا کولای . دوهم دا چې د هند او روسيې تر منځ بايد ځواکمنه کرښه نه وي . که چيري هلته د لاسوهنو اړتياوليدل سي په هغه وخت کې به بيا انګليسان هم زيات عکسلعمل وه نه ښيي ، که انګليسان يو څه وکړي هم ، هغه به د لنډو مذاکرو او د يوڅو ورځپاڼو په حدودوکي وي . خو هغه خبره چې د زيات پام وړ ده هغه د سردار اسحق خان او د هغو د ملګرو ده چې اوس د روسانو په لاس کې دي . که څه هم د سر دار امحمد سحق خان غواړي د روسانو ملګرتيا خپل کړي ، مګر تر او سه يې د پوره باور ځای ته ځان نه دۍ رسولۍ ، خو کولای سي چې فساد او جنجال پيدا کړي ، او دا هم څرګنده نه ده چې هغه به پر مختګ وکړي او که نه ؟ هغه خبره چې روښانه ده هغه پرسردار محمد اسحق خان او د هغه پر ملګرو د افغانانو نه باور دۍ . هغوۍ ماته وخوړه او افغانستان يې پريښود ځکه اوس خلک باور نه پر کوي . ( تاج التواريخ : دويم ټوک ١٣٠ مخ )

دولتي ادارې او د هغو لارښوونه :

پخوا تر دې چې اعليحضرت عبدالرحمن خان واک ته ورسيږي ، په افغانستان کې د ادارې په نوم څه نه وه پاته سوي ، د هيواد لوۍ ښارونه او له هغې جملي د کابل ښار د سيمه بيزو ښه ځوانانو او کاکه ګانو په مټ اداره کيدۍ چې په دې اړه مو په لومړۍ برخه کې لنډي يادوني وکړې . اعليحضرت عبدالرحمن خان د واکمنۍ له پيله د يوه مرکزي غښتلي دولت د جوړيدو پر لار ګړندي ګامونه واخستل ، همدا لاميل و چې د هغه تر مړني وروسته هم دولتي واکمني د خطر سره مخ نه شول . نوموړي د خپل اداري نظام د پراختيا او ساتني لپاره ځانګړي اصول او موازين پلي کړي وه .

د خزانو او عايداتي چارو په اړه اعليحضرت عبدالرحمن خان ليکي :

د ټول هيواد عايدات خزانې ته رسيږي او د مصارفو لپاره هم ټول هيواد ته له همدې خزاني څخه پيسې ورکول کيږي . خزانه په دو برخو ويشل سويده عامه خزانه او خاصه خزانه . خاصه خزانه زما شخصي خزانه ده چې زما د ملکيت ، تجارت او باغونو څخه پيسې ورته راځي او زما د شخص کارونو او مصارفو لپاره هم د همدي خزانی څخه کار اخلم . يواځې زما د کالو او خوړو لپاره د عامه خزانې څخه پيسې اجرا کيږي . دا دواړي خزانې بيا پر دو نورو برخو ويشل سويدي ، جنسي خزانه او نقدي خزانه ، چې دا ټوله په ارګ کې ساتل کيږي . او هم په ټولو ښارونو کې د دې خزانې دفترونه سته چې ساتنه يې د دولت له خوا په سيمه کې د ټاکل سويو مستوفيانو پر غاړه ده او د ټولو په سر کې مي يو تن مستوفي الممالک ټاکلۍ دۍ . هر څومره پيسي چې خزاني ته راځي او يا بيرته له خزانې څخه وځي ، د هريوه رسيد بايد موجود وي . هېڅوک بيله رسيده پيسې نه ورکولای سي او نه يې اخستلای سي . هېڅوک حق نه لري چې د عامه خزانې څخه پيسې واخلي زماپه ګډون ، زما مشر زوۍ حبيب الله خان او د دولت نور لوړپوړي کسان هم حق نه لري چې بيله سنده او لازمي اړتيا د خزانې څخه پيسې واخلي . د نورو کارونو ترڅنګ زه هره ورځ د خزانې راپور غواړم ، او دا مالومات راسره سته چې نن څومره پيسې خزانې ته راغلي او څومره پيسې له خزانې وتلي دي . او په دې ترتيب د مياشتو او کال حساب کوم چې د تير کال په پر تله مو څومره په خزانه کې زيات والۍ راغلۍ دۍ ، او دهغو پيسو په اندازه د نوي کال لپاره د ودانيو او اباديوکارونه تر لاس لاندي نيسم . ( تاج التواريخ : دويم ټوک ٤٥ مخ)

د عدل اود محکمو چاري :

د اعليضرت عبدالرحمن خان په اند د هري ادارې لپاره يوې ځانګړي محکمې ته اړتيا وه ، د همدې اړتيا له مخي يې د هري ادارې لپاره د هماغه ادارې په دننه کې د محکمې اداره جوړه کړي وه ، خو عامي محکمې په ځانګړي توګه د پخوانيو واکمنيو څخه په پوره تفاوت پر مخ بيول کيدلې . په دې اړه اعليحضرت عبدالرحمن خان ليکي : د يوشمير ادارو د تنظيم لپاره مي د هغه ادارې په دننه کې محکمې جوړي کړې ، خو په عامو محکمو کې مي د پخوانيو واکمنيو خلاف ، په زياته پيمانه د شريعت د پلي کولو لپاره لاره پرانستل . پخوا به يو وژونکۍ د يو څو پيسو په بدل کې د هرډول جزا پرته د واکمنو له خوا خوشي کيدۍ ، خو ما دهغه وژونکي لپاره شرعي حکمونه جاري کړل او هغه دا چې د وژل سوي سړي د کورنۍ خوښه ده چې وژنکۍ قيصاص ته برابره وي او که يې بخښي ، چې داد بنده حق دۍ ، تر هغه وروسته د حکومت خوښه چې د وژونکي سره څرنګه کړه لازم ګڼي ، هم يې د بخښني او هم ورته د جزا ورکولو حق لري . د نورو بدلونونو تر څنګ يو بل بدلون مي د ښځو په اړه راوست ، پخوا به چې کله ښځه واده سوه او يا به د چا په نوم سول ، نورنو د هغې ښځي دټول ژوند خاوند او مالک د هغې ميړه او د ميړه تر مرګ وروسته د ميړه کورنۍ وه ، که د ميړه کورنۍ د هغې ښځي په اړه هره پريکړه کړيوای ، ښځه مجبوره وه چې هغه ومني ، چې دا د حضرت پيغمبر ( ع ) د وينا او حکمونو خلاف کار وو . خو اوس مي دا بدلون راوستۍ دۍ چې : که ښځه کونډه پاته سوه دا دهغې ښځي خوښه ده چې په هغې کورنۍ کې بيا واده کوي او که غواړي د پلار کورته ولاړه سي ، او يا هم د بل چا سره په خپله خوښه واده وکړي . او دا مي هم قانون ګرځولۍ دۍ چې هيڅ يو کس نه سي کولای چې هغه انجلۍ چې بلوغ ته نه وي رسيدلې و چاته په نکاح کړي . او که دا کار پخوا سوۍ وي ، په هغه صورت کې چې کله انجلۍ پيغله سي او بلوغ ته ورسيږي ، بيا دهغې حق دۍ چې هغه پخوانۍ قول منۍ او که يې نه مني ، هيڅوک په جبر نه سي کولای چې ښځه و نکاح کولو ته مجبوره کړي . د زيات ولور د مخنيوي لپاره مي هم يوشمير اړين ګامونه پورته کړل ، پخوا به د لويو کورنيو د انجونو لپاره داسې لوړ ولور ايښودل کيدۍ چې زوم به د ژوند تر پايه نه سوه کولای چې هغه دين او ولور پريکړي ، ما حکم وکړ چې د لويو کورنيو لپاره د ولور حد د دريو زرو رپيو څخه تر پنځه زره روپيو پوري دۍ ، او د عامو وګړو لپاره دا ولور د دري سوه ( ٣٠٠ ) څخه تر ( ٩٠٠ ) نه سوه روپيو پوري دۍ ، خو که چيري يوشمير کسان په خپله خوښه دا زياتوي او يا يې لږه وي دا ده هغوۍ په توافق او خوښي پوري اړه لري . او که د کومي محکمې په دفتر کې د دې خلاف څه وليدل سي ، هغه مامور خامخا تنبه او جزا ورکول کيږي . ( تاج التواريخ : دويم ټوک ٤٩ مخ )

پست او ډاګ : اعليحضرت عبدالرحمن خان د دې ادارې په اړه ليکي : زما تر واکمنۍ وړاندي د دې ادارې يواځې نوم وو ، په شپږ و او يا لسو مياشتو کې به د پيښاور په لور د دې ادارې يون او حرکت وسو او هغه هم کله مخکي کله ورسته په نامنظمه توګه ځني چاري تر سره کيدلې ، خو زما د واکمنۍ پر مهال دا ادره ډيره ګړندۍ سوېده ، د هيواد په هر ګوټ کې د دې ادارې دفترونه پرانستي دي . دا ا داره د هند د پوست او ډاګ په څير کار کوي . اوس په ٣٦ شپږ ديرش ساعته کې د هند څخه کابل او د کابل څخه د هيواد هري برخي او نورو ګاونډوي هيوادونو لکه روس ، ايران ( پارس ) او هند ته ډاګيان په پوره چټکۍ ځانونه رسوي ، او ورسره ليږونکي ليکونه او پاکټونه ، خپلو پتواو ادرسونو ته په پوره ډاډ رسيږي . دا ادارې په اړوندو لوازمو پوره سمبال ، پستي ټکيټونه ، د اعلاناتو او اماناتو د ليږلو ټول لوازم لري ، هغه عايد چې د دې ادارې څخه تر لا سه کيږي ، په ډيره ښه توګه د دې ادارې مصارف پوره کوي .

د دولتي ودانيو اداره : اعليحضرت عبدالرحمن خان د واکمنۍ پر مهال يوشمير ودانۍ او لاري جوړي شوي چې لا تر اوسه هم د هيواد په يوشمير لويو ښارونو کې په ستر ګو کيږي . نوموړۍ د خپلي واکمنۍ پر مهال د دولتي ودانيو د ادارې په اړه ليکي : زما د واکمنۍ پر مهال د ودانيو ادارې ته زياته پاملرنه سويده ، د پخوانيو زمانو څخه داسې ودانۍ زياتي نه دي چې د ګچو او ډبرو کارونه دي پکښي سوي وي ، يواځې په لرغوني بلخ ، په غزني کې د يوشمير پخوانيو واکمنو ودانۍ او زيارتونه او يو لږ شمير جوماتونه پاته دي . د دې يادوني څخه خوشاله يم چې زما د واکمنۍ پر مهال د هيواد په ډيرو لويو ښارونو کې زياتي داسې ودانۍ جوړي سويدي ، چې په ودانولو کې يې د ګچو او ډبرو څخه کار اخستل سويدۍ . په ټول هيواد کې د سړکونو جوړول پيل سوي اود يوشمير مهمو لارو کارونه پای ته رسيدلي دي ، د بيلګي په توګه : د کابل څخه د بلخ په لور لويه لار ، د کابل څخه د هرات لويه لار چې د هرات کندهار بيا غزني او کابل ته او هم د کابل څخه د هزاره جات لوري ته لويې لاري دي . يوه بله لار چې د کابل څخه جلا اباد او له جلال اباد څخه تر اثمار او کافرستان پوري غزيدلې ده . او هغه لار چې د کابل څخه تر پيښوره د تنګي قارون له لاري غزيدلې ده پوره لس کاله يې د جوړيدو چارو په برکي ونيولې ، دا ځکه مهمه ده چې اوس يوزيات شمير خلک د دې لاري په کارولو هوسا او ارام دي .

د لارو د جوړيدو تر څنګ پلونه هم ودان سول ، او دهغو پر څنګ وني کښينول سوې ، د لاري د ساتلو او مراقبت چاري د هغو سيمو د اوسيدونکو پر غاړه دي چې د هغه ځايه لاره تيره سويده . د لاري د ساتلو تر څنګ هغوي د هغې لاري د امن په اړه هم مسوليت لري ، که چيري يو لاروۍ په يوه کلي کې مړسي او يايې مال غلا سي ، د هغه کلي خلک د دې مسوليت لري چې يا د هغه مرتکب پيدا کړي او يايې تاوان پريکړي ، د همدې امله په هيواد کې شرير او نا پاکه سړۍ ځای نه لري او ټولي لاري پوره امن لري بيله ويري او ډاره ديوې سيمي څخه بلي سيمي ته تګ او راتګ کوي . البته بايد د خپلوبا خبرو او امنيتي ادارو څخه په نيکۍ يادونه وکړم چې دا شرايط يې برابر کړيدي . د لارو د امن او د لارويانو د ډاډ لپاره مي کلکي کلاګاني هم وداني کړيدي .د بيلګي په توګه د دهدادې کلکه کلا چې په زياته پيمانه ګج ، پخي خښتي او ډبري پکښي کارسويدي . دا اودې ته ورته نورو ودانيو په جوړولو کې ما او زما او په اداره کې کارکونکو پوره او د ستايني وړ ونډه اخستې ده ، چې د يوشمير نومونه را يادوم : عبدالرحمن خان مهندس ، عبدالسبحان خان مهندس ، مير عمران د ودانولو ادارې رئيس ، منشي نظير ، منشي محمد بخش چې پخوايې د پنجاب ايالت د نخشه ليکونکي دنده درلودل او هغه زما د حکم پر بنسټ د کابل ډيرو کسانو ته د نقشې ښولو لاري وروښودلې . ( تاج التواريخ : دويم ټوک ٥٠ مخ )

ورستۍ خبري : د دې ليکني د ورستۍ خبرو په توګه به د اعليحضرت عبدالرحمن خان د ځانګړي ژوند او اند په اړه يادوني وکړو چې له يوې خوا به داليکنه د وعدې سره سم پای ته ورسيږي چې په پيل کې مي کړې وه ، او له بل پلوه به د دې ليکني داسې پايله سي چې د لاس وهني پرته به د نوموړي پاچا خيالونه را څرګند سي . اعليحضرت عبدالرحمن خان د ځان او خپلو کارونو په اړه ليکي : د ماشومتوب څخه تر اوسه مي د ژوند چاري د نورو سلاطينو او پاچاهانو چې په اسيا کې واکمني لري ، بل ډول دي ، د هغوي زيات وخت په بيکارۍ او عشرت کې تيريږي او فکر کوي چې د پاچا سره نه ښايې چې کاروکړي او يا په پښو لاره ووهي ، خو زما باور دا دۍ چې تر دې ستره ګناه نه سته چې خپل روح او تن بيکارۍ ته پريږدو، دا د هغه نعمت کفران او بې ارزښتي ده چې لوی خدای موږ ته راکړۍ دۍ . هغه کسان چې زما دا کتاب لولي په دې به پوه وي چې زما ټول عمر په کابل کې نه دي تير سوۍ ، د يوه سپاهي په توګه ، د تشريفاتو پرته په ساده لباس کې خپلي دندي پر مخ بيايم . يواځې څو ساعته خوب کوم نور هر وخت په خپلو کارونو بوخت يم ، په داسې حالاتو کې هم کار کوم چې ډير ستړۍ او ناروغه يم ، د خپلو هيوادوالو د ستونزو د حل لپاره حکمونه او هدايتونه ورکوم . ډير زيات د کار ليوالتيا لرم ، او دا ټول زحمتونه او ستړياوي ځکه پر ځان منم چې د هيواد چاري مي ښه او او بشپړي سي ، هغه شاعر واي چې :
حرامست بر پادشه خواب خوش
که باشد ضعيف از قوی بارکش
خوږ خوب ديه حرام پر پاجا باندي
تر غښتلي چې ضعيف وي تر بار لاندي
( تاج التواريخ : دويم ټوک ٥٧ مخ )