ادبي دورود وېش تاريخي شاليد
د نړۍ د ډېرو ژبو د دورو د وېش تاريخي پس منظر ته که نظر وکړو، اختلافات په کې ډېر ليدل کېږي او پښتو ژبې کې هم دا ډول متضاد نظرونه شته دي.
د ادبي دورو په ټاکلو کې بايد يوازې کرونولوژي په نظر کې ونه نيسو، بلکې د منظومواو منثورواثارو، منځپانګه، شکلي جوړښت او موضوع باندې بايد فکر وکړو.
د مثال په ډول که چېرې لرغونې (لومړۍ) دوره په نظر کې ونيسو، د دې دورې نه مخکې دويمې دورې څرکونه ليدل کېږي، يعنې د لرغونې دورې پيدايښت، انکشاف او زوال نه مخکې دويمه دوره پيل شوې ده.
پښتو ژبې کې ادبي دورې په لاندې ډول مشرانو عالمانو، پوهانو، ليکوالانو او څېړونکیو ويشلي دي او د هر يوه ټاکنه د اوسني وخت او شرايطو په نظر کې نيولو سره ځينې نيمګړتياوې لري، چې په لاندې ډول دي:
لوى استاد پوهاند عبدالحى حبيبي: پښتو ادبي دورې پر څلورو برخو ويشلي دي:
لومړۍ دوره: په لومړۍ دورې کې دا کوښښ شوى دى، چې تر اسلام دمخه د پښتو ژبې د موجوديت او د نورو اريايي ژبو ترمنځ د پښتو ژبې موقيعت تثبيت کړي.
دويمه دوره: د اسلام له ابتدا څخه پیل کېږي او تر (١٠٠٠) هـ ق کاله پورې رارسېږي.
درېيمه دوره: درېيمه دوره له (١٠٠٠) هـ ق کاله څخه پيلېږي اوپه (١٣٠٠) هـ ق کې پاى ته رسېږي.
څلورمه دوره: څلورمه دومره له (١٣٠٠) هـ ق کاله څخه پیل کېږي.
پوهاند صديق الله رښتين: صديق الله رښتين پښتو ادبي دورې پر پنځو دورو ويشلي دي:
لومړۍ دوره: (١٠٠) هـ ق کال نه تر (٨٠٠) هـ ق پورې.
دويمه دوره : (٩٠٠) هـ ق کال نه تر (١١٠٠) هـ ق پورې.
درېيمه دوره: (١١٠٠)هـ ق کال نه تر (١٢٥٠) هـ ق پورې.
څلورمه دوره: (١٢٥٠) هـ ق کال نه تر (١٣٥٠) هـ ق پورې.
پنځمه دوره: (١٣٥٠) هـ ق کال نه تر اوسه پورې.
سر څېړونکی دوست شينوارى: دوست شينواري په خپل اثر (د ادب د تيورۍ اساسونه) کې پښتو ادب تاريخ پر درېيو پړاوونو ويشلى دى:
لومړى پړاو: په لومړي پړاو کې د (ملنډه پنهو) مذاکرې او د سره کوتل ډبرليک ته هم د پښتو پانګې په توګه نغوته شوې ده، د لومړي پړاو پيل يې له امير کروړ څخه بللى دى.
دويم پړاو: د دويم پړاو پيلامه له بايزيد روښانه بولي، دويم پړاو دا فرعي سرليکونه لري. روښاني مکتب، د رحمان بابا سبک، هندي سبک، د هوتکيانو دوره او نورې دورې.
د ادب نوى پړاو: نوى پړاو د امير شيرعلي خان له پيره پيل بولي دا پړاو د (د انتقادي رياليزم پيدايښت) په نامه يو فرعي سرليک لري.
کانديد اکاډمېسين محمد انور نوميال: محمد انور نوميال د ادب تاريخ دورې پر درېيو دورانونو وېشلي دي:
١. د شفاهي ادبياتو دوران.
٢. د خوشحال د کتبي ادبياتو دوران.
٣. د معاصرو کتبي ادبياتو دوران.
په پورتني طرحه کې د (ادبي دورې) د اصطلاح پرځاى د (ادبي دوران) اصطلاح غوره شوې ده، د ارواښاد نوميال استدلال دا دى، چې نن ورځ تاريخپوهانو د دورې او دوران توپير تثبت کړى نه دى. دوره هغه بولي، چې د يو بهير د پيدايښت انکشاف او زوال د دواړو مرحلې په کې بشپړې شوې وي او د وروستې نوې دورې څخه يې ټولې ځانګړنې توپير ولري؛ خو دوران داسې حالت ته وايي، چې د هغه په ترڅ کې لا د يوې دورې ترمنځ تاريخي بېلوالى نه وي راغلى او يوازې په کې د نوې دورې مخکښه منځپانګه راڅرګندېږي او انکشاف يې د زړې دورې منځپانګه نفي کوي.
کانديد اکاډمېسن محمد صديق روهي:روهي صاحب د پښتو ادبي دورو په اړه دوه طرحې وړاندې کوي او وايي: چې په لومړۍ طرحه يې ټينګار نه کوم.
لومړۍ طرحه: ادبي دورې د ژانرونو له مخې پر اووه (٧) دورو ويشلې دي:
١. لرغونې سندرې.
٢. د قصيدې دوره.
٣. د غزل دوره.
٤. د مثنوي دوره.
٥. د رباعي دوره.
٦. د روښانيانو پر پېر د مخمس، مسدس او نورو شعري ژانرونو دوره.
٧. په شلمه (٢٠) زېږيديزې پېړۍ کې د ازاد شعر، سپين شعر، ناول، لنډې کيسې او نورو ژانرونو د رامنځته کېدو دوره.
دويمه طرحه: کانديد اکاډمېسن ارواښاد روهي وايي: (زما پر اند پښتو ادب تاريخ پر درېيو عمده دورو ويشل کېږي.
١. پخوانۍ دوره: چې له امير کروړه پيل او تر پير روښانه پورې دوام کوي.
٢. منځنۍ دوره: چې له شپاړسمې زېږدې پېړۍ تر شلمې زېږدې پېړۍ پورې دوام کوي.
٣. اوسنۍ دوره: چې له شلمې پېړۍ پيل او تر دې مهاله دوام کوي.
پوهنمل نورمحمد غمجن: غمجن صاحب د (افغان ياد) په کتاب کې د پښتو ادب تاريخ دورې پر څلوروبرخو ويشلي دي:
لومړۍ دوره: لومړۍ دوره له دويمې پېړۍ څخه پيل او تر (٩٥٠) کال پورې رسېږي.
دويمه دوره: دويمه دوره له (٩٥٠) يا روښاني غورځنګ څخه پيل او تر (١٢٥٠) کال پورې رسېږي.
نوې دوره: نوې دوره له (١٣٥٠) کال څخه پيل او تر (١٣٥٧) لمريز پورې رسېږي.
معاصر يا اوسنۍ دوره: د معاصرې دورې د پيل دوران د ثور کودتا بللې ده.
سر څېړونکى نعمت الله اندړ: څرنګه چې دلته د ادب سره د تاريخ موضوع هم راګډېږي، نن ورځ تاريخپوهان د دورې په اړه داسې نظر څرګندوي.
په يوه دوره کې د يو بهير پيدايښت، انکشاف او زوال درې واړه مرحلې او پړاونه بشپړ شوي دي او تر وروستۍ نوې دورې يې ټولې ځانګړنې توپير لري. همدارنګه تاريخپوهان دوران داسې حالت ته وايي چې د هغې په ترڅ کې لا د يوې دورې تر منځ تاريخي بېلوالى نه وي راغلى او يوازې د نوې دورې مخکښه منځپانګه راڅرګندېږي او انکشاف يې کولاى شي، کله ناکله د زړې دورې منځپانګې نفې کړي.
زما پر اند دلته د ادبي دورو د وېش په برخه کې تر دورې د دوران کلمه سمه بريښي، د دورې په اړه د تاريخپوهانو نظر داسې دى، چې د يوه بهير درېواړه پړاوونه او مرحلې لکه پيلامه، انکشاف او ځوړ يا زوال په کې بشپړېږي او له راتلونکي يا وروستۍ دورې څخه يې ټولې ځانګړنې توپير پيدا کوي. په داسې حال کې چې په ادبي بهير کې دغه بېلوالى په کانکريټي او وچه بڼه نه ليدل کېږي، چې موږ ووايو د لومړۍ دورې دغه بېلوالى په دغې نېټې ختم او پاى ته ورسيد.
ښاغلي اندړ په دې اړه په خپله مقاله کې استدلال کوي، دلايل وړاندې کوي، د خپل استدلال په رڼا کې د ادبي دورو په اړه د ښاغلي نوميالي د زياترو نظرياتو پخلى کوي او بيا خپله طرح په دې ډول وړاندې کوي، چې د پښتو ادبياتو تاريخ پرپنځو دورانونو ويشي:
١. د پښتو ادب شفاهي دوران.
٢. د کتبي اثارو د ترلاسه کېدو (د امير کروړ د وياړنې) دوران.
٣. د روښانيانو کتبي ادبي دوران.
٤. د خوشحال کتبي ادبي دوران.
٥. د معاصرو ادبياتو کتبي ادبي دوران.
زما پر اند ادبي دورې پر درېيو دورو ويشل شوي دي، خو د دې درېيو دورو نه مخکې بايد پر شفاهي، فلکوريک او ولسي ادبياتو باندې پوره بحث وشي، ځکه چې شفاهي ادبيات تحريري ادبياتو ته لار هواروي او لارښوونه يې کوي، چې د نړۍ په نورو ژبو کې هم داسې مثالونه لرو، چې د تحريري ادبياتو موضوعات د شفاهي ادبياتو څخه اخيستل شوي دي، چې مخکې يې يادونه وشوه، اوس به پر ادبي دورو بحث وکړم او د هرې دورې پر هغو ځانګړنو غږېږم، چې پر نورو ادبي دورو کې کم يا نه وي، چې يوه دوره د مخصوصو او منفردو ځانګړنو په اساس له بلې بېله شوې وي، لکه څنګه چې د دورو په راتګ کې منځپانګه، محتوا، پېغام، شکلي جوړښت ژبني مسايل او داسې نور مهم او اړين دي.
