تزکیه عمل

تزکیه عمل

بعد از تزکیۀ علم که در درسهایی گذشته بحثهای مفصلی راجع به آن خدمت خوانندگان تقدیم گردیده، نوبت به تزکیۀ عمل میرسد. مقصد از تزکیۀ عمل اینست که یک عمل هم در ظاهر درست و مطابق شریعت باشد و هم محرک و انگیزه هایی که در ورای آن قرار دارد صحیح و منزۀ باشد.
باید بخاطر داشته باشیم که جانب جایز و ناجایز بودن هر عمل، مربوط به فقه اسلامی میشود که تفصیل آنرا میتوان در کتب فقه بدست آورد. اما در بحث سلوک و تزکیه بیشتر روی انگیزه ها و محرکاتی ترکیز و بحث میشود که در ورای عمل قرار داشته و انسان تحت تأثیر آن به عملی اقدام مینماید. این محرکات و انگیزه ها در مجموع تحت عنوان « نیت» در عمل یاد گردیده است. از دیدگاه اسلام، نیت در مقبولیت هر عمل ارزش خیلی زیاد دارد. زیرا چه بسا اعمالی است که در ظاهر امرخیلی پاک و معصومانه به نظر میرسد اما اگر به کنه آن دقیق شویم میبینم که انگیزه آن خیلی مکروه و غیر انسانی میباشد و به عین ترتیب عملی را در ظاهر امر خیلی مکروه و ناپسند می انگاریم اما اگر به حقیقت آن نگاه کنیم، انگیزۀ خیلی انسانی در ورای آن قرار داشته و مصلحت خیلی بزرگی را به دنبال دارد. به طور مثال داکتری را مشاهده میکنیم که عضو بدن انسانی را قطع میکند. این عمل او در ظاهر خیلی ظالمانه به نظر میرسد. اما هیچ کسی به آن اعتراض نمیکند زیرا این عمل را بخاطری انجام میدهد که سایر اعضاء را از خطر فاسد شدن محفوظ نماید.

برعکس آن، اگر کسی پرورشگاهی برای ایتام میسازد و یا مسجدی بناء میکند و شفاخانۀ برپا میکند، این کارها در ظاهر امر برای خدمت خلق الله و دین الهی میباشد لیکن اگر ثابت گردد که در ورای این کارها نیت نادرست قرار داشته و محض برای اهداف دنیایی براه انداشته شده است، در آنصورت از هیچ ارزشی برخوردار نمیباشد.
به همین علت است که اسلام نیت بیشتر از عمل ارزش میدهد و عملی را که در ورای آن نیت نادرست قرار داشته باشد، کاملاً بی ارزش و غیر قابل قبول میداند. در رابطه با قول وعمل انسان مسئلۀ نیت از آنجا مطرح میگردد که انسان یک موجود صاحب اراده و اختیار است. او مانند نباتات و جمادات نیست که اعمال وحرکات او بدون اراده و اختیار صادر گردیده و هیچ سؤالی در مورد انگیزه های عمل او مطرح نگردد. اگر این محرکات و انگیزه های عمل او را مد نظر نداشته باشیم، در آنصورت بین انسان وحیوان چه فرقی باقی میماند.

اسلام صرف همان عمل انسان را با اهمیت میداند و بر آن نتیجۀ مناسب مرتب مینماید که تحت اراده و نیت از انسان صادرگردد و اعمالی که بدون ا راده و یا به جبر و اکراه از انسان صادر میگردد، قابل محاسبه نمیداند. و همین اعمال ارادی انسان است که مسئلۀ مقبولیت و یا عدم قبول آن نزد الله متعال مطرح میگردد. اگر انسان عملی را با نیت و انگیزه نیک انجام میدهد مورد قبول الله متعال قرار گرفته و ثواب مناسب آنرا برایش میدهد ولی اگر عملی به ظاهر خیلی بزرگی را تحت انگیزه های نادرست انجام میدهد، مورد پذیرش الله متعال قرار نمیگیرد.
پیامبر صلی الله علیه وسلم این حقیقت را چنین بیان نموده اند:
«إِنَّمَا الْأَعْمَالُ بِالنِّيَّاتِ وَإِنَّمَا لِكُلِّ امْرِئٍ مَا نَوَى فَمَنْ كَانَتْ هِجْرَتُهُ إِلَى دُنْيَا يُصِيبُهَا أَوْ إِلَى امْرَأَةٍ يَنْكِحُهَا فَهِجْرَتُهُ إِلَى مَا هَاجَرَ إِلَيْهِ» (متفق عليه)
« جز این نیست که اعمال انسان در گرو نیتها میباشد و هر کسی همان چیزی را بدست می آورد که نیت کرده است، پس کسیکه بسوی دنیا هجرت کرده است که آنرا بدست می آورد و کسیکه بسوی زنی هجرت کرده است که با او نکاح میکند، پس هجرت او بسوی همانست که بخاطر آن هجرت کرده است »

نيت در اسلام از چنان اهمیتی برخوردار است که بسا اوقات انسان مرتکب عملی نادرستی نمیشود، اما بخاطر اراده و نیتی که دارد آن عمل در نامۀ اعمال او ثبت و مستحق جزای آن میگردد و برعکس آن، بسا اوقات انسان از ادای عمل نیک بنابر معاذیری باز میماند اما آن عمل در نامۀ اعمال او ثبت و ثواب آنرا بدست می آورد. درین مورد دو حدیث ذیل را بعنوان مثال خدمت تان تقدیم مینماییم:
« إِذَا الْتَقَى الْمُسْلِمَانِ بِسَيْفَيْهِمَا فَالْقَاتِلُ وَالْمَقْتُولُ فِي النَّارِ فَقُلْتُ يَا رَسُولَ اللَّهِ هَذَا الْقَاتِلُ فَمَا بَالُ الْمَقْتُولِ قَالَ إِنَّهُ كَانَ حَرِيصًا عَلَى قَتْلِ صَاحِبِهِ » (متفق عليه عن ابی بکرة)
« زمانیکه دو مسلمان با شمشیر های برهنه در برابر هم قرار گیرند، قاتل و مقتول هردو در آتش میباشند. گفتم: اینکه قاتل است و به جهنم میرود، مقتول چرا ؟ فرمودند: او بر قتل برادر خود حریص میباشد »
رسو الله صل الله علیه وسلم در غزوۀ تبوک فرمودند:
« عنْ أَنَسٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ َنَّ النَّبِيَّ صلی الله علیه وسلم كَانَ فِي غَزَاةٍ فَقَالَ إِنَّ أَقْوَامًا بِالْمَدِينَةِ خَلْفَنَا مَا سَلَكْنَا شِعْبًا وَلَا وَادِيًا إِلَّا وَهُمْ مَعَنَا فِيهِ حَبَسَهُمْ الْعُذْرُ» (متفق عليه)
« از انس رضی الله عنه  روایت است که رسول الله صلی الله علیه وسلم  در یکی از غزوات (غزوۀ تبوک) فرمودند: بدون شک در مدینه کسانی در عقب خود گذاشته ایم که هیچ وادی و هیچ درۀ را طی نکردیم مگر اینکه آنها با ما بوده اند، اما آنها به سبب عذر هاییکه داشته با ما آمده نتوانستند »

انگیزه ها و محرکات عمل:

گرچه محرکات و انگیزه هاییکه انسان را بسوی انجام اعمال میکشاند، متعدد و گوناگون است، اما بعد از تجزیه و تحلیل میتوان تمام آنها را تحت پنج انگیزۀ اساسی قرار داد که عبارت اند از:
ضروریات، خواهشات، شهوات، عواطف و نفس ناطقه یا روح ملکوتی

در ادامۀ لازم است که روی هر کدام اینها مکثی داشته و شرح مختصری از هرکدام را تقدیم نماییم
1 – ضروریات:
عبارت از نیازمندیهای ا ساسی و خواسته هایی است که بقای ذات انسان به آنها وابسته میباشد. ضروریات بزرگترین انگیزۀ کار و عمل انسان بوده و او را بسوی اعمال مختلف و متنوع سوق میدهد. مثلاً زمانیکه ا نسان گرسنه شود بسوی غذا میشتابد و برای بدست آوردن آن تلاش میکند. اگر تشنگی احساس میکند در تلاش آب می برآید و میکوشد که راههای براي بدست آوردن آب ایجاد نماید. برای وقایۀ جسم خود از سردی و گرمی لباسهای مناسب میپوشد و….

2 – خواهشات:
در قدم دوم و بعد از ضروریات « خواهشات» قرار دارد. مقصد از خواهشات اینست که فطرت انسان به گونۀ آفریده شده است که تنها به برآوردن ضروریات اکتفاء نمیکند بلکه از هر چیزی بهترین آنرا میخواهد. مثلاً در رابطه به خوردن و نوشیدن تنها به اشیاییکه ضرورت او را مرفوع سازد اکتفاء نمیکند بلکه میخواهد که غذا های لذیذتری بدست آورده و صرف نماید و نوشیدنی های خوبتری داشته باشد. و در بخش لباس نیز تنها به وقایۀ خود از گرمی و سردی اکتفاء نمیکند بلکه میخواهد که شوق و ذوق زیبایی پسندی اش نیز اشباع گردد. همین خواشات است که انسان را به سوی کار هایی مختلف سوق میدهد و حتی گفته میتوانیم که شگوفایی مادی زمین و ایجادات متعدد و مختلفی که امروز مشاهده میکنیم ثمرۀ همین خواهشات انسان است.
تعلیم، فرهنگ، ترقی و تمدنی که امروز از آن سخن گفته میشود جلوه هایی از همین خواهشات میاشد و هنر، صنعت و انواع حرفه ها همه برای برآوردن خواهشات انسان کار میکند.
3 – شهوات:
این انگیزه اگر چه تحت عنوان خواهشات داخل میباشد، اما درین بحث بخاطری بحیث یک محرک مستقل ذکر میگردد که خواهش جنسی در آن حیثیت مرکزی دارد و سایر خواهشاتی که در دایرۀ آن شامل است حیثیت توابع و لوازم آنرا دارد. گرچه شرح تفصیلی این امر که انسان کدئام اعمال را تحت فشار این انگیزه انجام میدهد، خیلی مشکل ایت و در زمینه امکان بروز اختلاف نظر موجود است. اما ازین حقیقت هیچ کسی انکرا کره نمیتواند که امروز در میدانهای هنر، ادب، صنعت، حرفت و سایر تحرکات اجتماعی، نقش مؤثر و کردار مرکزی را همین انگیزه بعهده دارد.
4- عواطف و جذبه ها:
این انگیزه ها شامل احساس محبت، نفرت، همدردی، رشک و حسد، غیرت و حمیت، انتقام جویی و امثال آنها میباشد. گرچه این عواطف و جذبات در عمق نفس انسانی قرار دارد و به سادگی به نظر نمیرسد اما گهگاهی با تمام قوت و قدرت خود ظاهر گردیده و بحیث قویترین انگیزه و محرک عمل میکند. درین حالت اگر انسان بتواند که برین انگیزه ها کنترول داشه و آنرا به صورت درست آن رهنمایی نماید، میتواند که کارهای خیلی بزرگی را انجام دهد. ولی اگر از کنترول او خارج گردید، خطرناکتر از هر عامل دیگری عمل خواهد کرد و اثرات آن بر انسان مهلک خواهد بود.
5 – نفس ناطقه یا روح ملکوتی:
مراد از آن، همان نوری است که الله متعال در نفس هر انسان دمیده است و قرآن کریم از آن به الفاظ « و نفخت فیه من روحی » تعبیر کرده است. بعد از دمیدن این روح بود که انسان مسجود ملائک قرار گرفت و در روشنایی همین نور است که انسان خیر و شر را تفکیک میکند و در برابر ارزشهای متعالی احساس احترام مینماید. و همین روح ملکوتی است نور عقل را در انسان منور گردانیده و او سزاوار نزول وحی و الهامات الی گردانید.
این روح الهی که از عالم بالا در انسان دمیده شده است همیشه انسان را به سوی کارهایی متعالی میکشاند و بعد از انجام کارهایی نیک انسان را مورد تحسین قرار میدهد و درصورت ارتکاب کارهایی نادرست او را مورد سرزنش و ملامت قرار میدهد که قرآن مجید از آن بنام « نفس لوامه» یاد کرده است.

حیثیت و جایگاه این محرکات:

گفتیم که همین محرکات و انگیزه ها منبع تمام اعمال انسان را تشکیل میدهد و هر عمل انسان را که به دقت موت مطالعه قرا دهیم خواهیم که دید که تحت یکی از عوامل و انگیزه ها صورت گرفته است.با قبول اهمیت این انگیزه، این سؤال مطرح میگردد که آیا برای انسان مناسب است که خود را کاملاً به این انگیزه ها تسلیم نموده و به دنبال آن حرکت کند؟
جواب این سؤال کاملاً واضح است و هر انسان با فکر و هوش میداند که هیچکدام این محرکات در حدی نیستند که انسان با چشم بسته از آنها اطاعت نموده و جلو خود را کاملاً بدست آنها بسپارد. علت آن درین است که چهار انگیزۀ اول یعنی ضرورت، خواهشات، شهوات و عواطف کاملاً کورکورانه عمل مینمایند و یگانه هدف آنها برآوردن مطلوب خویش میباشد و هیچ توجهی به این ندارند که مطلوب آن از راه حلال حاصل میشود یا از حرام برآورده میشود. و فقط برآوردن این مطلوبات برایشان مهم است. درست مانند حیوانات که هیچ فکر و اندیشۀ از عاقبت اعمال خود ندارند وبه هیچ قانون و ضابطۀ خود را پابند احساس نمیکنند.

انگیزۀ پنجم اگر چه ازین ناحیه قابل اعتماد است و یک انگیزۀ ملکوتی میباشد و همیشه انسان را به سوی ارزشهای متعالی رهنمایی مینماید. اما اگر به دقت به آن توجه نماییم خواهیم دید که با وجود خوبی ها و موازین درست اخلاقی که دارد، بازهم تنها گذاشتن آن در انسان یکنوع یکجهتی منفی ایجاد مینماید و اگر این یک جهتی به حال خود گذاشته شود در برابر سایر محرکات که در زندگی انسان مهم است، هیچ نوع نرمی و گذشت نخواهد کرد و حتی در بعضی موارد آنها را پایمال نموده و تحت فشار قرار میدهد که در نتیجۀ آن زندگی انسان به مشکلات گوناگونی مواجه گردیده و بی اعتدالی های خطرناکی در روند زندگی انسان بروز خواهد کرد که مظاهر آنرا در زندگی راهبان و درویشان و جوگیهای هندی مشاهده میکنیم.

علاج این نقایص:

از تفصیل فقو بر می آید که محرکات فوق الذکر هیچکدام صلاحیت آنرا ندارند که انسان را رهبری درست نماید و انسان نمیتواند که به صورت کامل بر آنها اعتماد کند. این محرکات اگر از یک جانب خوبیهایی دارند، از جانب دیگر اگر از حالت اعتدال خارج شده و به سوی افراط یا تفریط بروند، اضرار جبران ناپذیری را برای انسان ببار می آورد. اسلام بخاطر حفاظت آنها از افراط و تفریط نسخۀ خیلی مؤثر حکیمانۀ را ارائه نموده است که شامل دو نکتۀ اساسی میباشد:
اول: اینکه نصب العین و هدف حقیقی تمام این محرکات و انگیزه ها کسب رضای الهی قرار گیرد
دوم: تمام این انگیزه ها و محرکات باید تابع شریعت الهی گردید ه و در حدود تعین شده از سوی الله متعال برایشان اجازۀ فعالیت داده شود.
اینکه گفتیم که رضای الهی قرار گیرد به این معنا نیست که محرکات و انگیزه ها از خواسته های خود دستبردار گردد. بلکه با وجود اینکه خواسته و مطالبات مادی آن برقرار بماند، اما با این تفاوت که در گذشته این مطالبات را برای خوشی نفس خود میخواست اما اکنون این خواسته ها را برای رضای الله متعال میخواهد. اگر درگذشته بخاطر کسب لذت مادی چیزی میخورد و یا مینوشید، اکنون به این نیت میخورد و مینوشد که برای عبادت الله متعال آماده بوده و شکر نعمتهای او را بجا آرد. اگر در گذشته بخاطر خوشی نفس خود با زند و همسر خود محبت میکرد اکنون به این نیت با آنها محبت میکند که ازین محبت و دوست، الله متعال راضی میشود. اگر در گذشته بخاطر نفس خود دوستی و دشمنی میکرد، اکنون بخاطر رضای الله دوستی و دشمنی میکند.

البته نباید پنداشت که این تبدیلی یک تغیر ظاهر بوده و خیلی معمولی و بی اهمیت میباشد. بلکه این خیلی عمیق و بنیادی میباشد. زیرا در انجام هر عمل رضا و پسند الله متعال خیلی نمایان بوده و قبل از هر امر دیگری ملحوظ میباشد.
به همین علت است که اسلام عزیز فقط همان اعمال و گفتار ما را مقبول اعلان مینماید که رضای الهی نصب العین ما بوده و فقط بخاطر خوشی او انجام دهیم. همین نصب العین است که تحت آن اگر کسی لقمۀ نانی را به دهن همسر خود میگذارد برایش صدقه است و اگر نصب العین او چیز دیگری باشد حتی جهاد که برترین عبادت است هیچ اهمیتی نزد الله متعال نخواهد داشت. درین مورد به احادیث ذیل توجه فرمایید:
« وَإِنَّكَ لَنْ تُنْفِقَ نَفَقَةً تَبْتَغِي بِهَا وَجْهَ اللَّهِ إِلَّا أُجِرْتَ بِهَا حَتَّى مَا تَجْعَلُ فِي فِي امْرَأَتِكَ » (متفق عليه عن سعد بن ابی وقاص)
« تو هیچ نفقۀ را نخواهی کرد مگر اینکه برای تو اجر داده میشود حتی آن لقمۀ را که در دهن همسرت میگذاری»
« عَنْ أَبِي مُوسَى قَالَ سُئِلَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ عَنْ الرَّجُلِ يُقَاتِلُ شَجَاعَةً وَيُقَاتِلُ حَمِيَّةً وَيُقَاتِلُ رِيَاءً أَيُّ ذَلِكَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ مَنْ قَاتَلَ لِتَكُونَ كَلِمَةُ اللَّهِ هِيَ الْعُلْيَا فَهُوَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ»
« از ابو موسی اشعری رضی الله عنه  روایت است که گفت: از رسول الله صلی الله علیه وسلم  پرسیده شد که مردی بخاطر اظهار شجاعت میجنگد و دیگری بخاطر حمیت قومی میجنگد و دیگری بخاطر ریاء میجنگد، پس کدام یک آنها در راه الله میباشد ؟ رسول الله صلی الله علیه وسلم  فرمود: کسیکه میجنگد تا دین ا لله متعال بلند و برتر باشد، فقط همان شخص در راه الله میباشد »

نوشته: مولانا امين احسن اصلاحي
نويسنده : مومن حکيمی

Advertisement | Why Ads? | Advertise here

پوهنتون چینل

پوهنتون چینل درسره سبسکرایب او شریک کړئ

سبسکرایب Subscribe

YouTube video

Editorial Team

د واسع ویب د لیکوالۍ او خپرونکي ټیم لخوا. که مطالب مو خوښ شوي وي، له نورو سره یې هم شریکه کړئ. تاسو هم کولی شئ خپلې لیکنې د خپرولو لپاره موږ ته راولېږئ. #مننه_چې_یاستئ

خپل نظر مو دلته ولیکئ

wasiclinic.com
Back to top button
واسع ویب